معادله سه‌مجهولی ایران، مصر و عربستان

دکتر عبدالامیر نبوی، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، در گفت‌و‌گویی با روزنامه «دنیای اقتصاد» از تغییر تاکتیک مصر در مواجهه با ایران و عربستان خبر داد. این پژوهشگر مسائل مصر بر این باور است که قاهره بر سر پرونده‌های منطقه‌ای همچون یمن و سوریه با ریاض اختلاف‌نظر جدی دارد؛ اما این موضوع باعث جدایی مصر از جبهه عربی نخواهد شد. نبوی همچنین اضافه می‌کند که ایران اکنون در حال بهره‌برداری از این اختلاف است و مصر هم تلاش می‌کند با این رفتار، سیاست‌خارجی مستقلی در پیش بگیرد.

سعیده‌سادات فهری: دکتر عبدالامیر نبوی، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» به بررسی اختلافات اخیر میان عربستان سعودی و مصر پرداخت و گفت در عین نیاز متقابل عربستان و مصر به یکدیگر، نخبگان دو کشور برداشت یکسانی از رویدادهای سال‌های اخیر ندارند و اختلاف قاهره و ریاض به‌طور مشخص در مورد یمن و سوریه است. این پژوهشگر، در این شرایط بهره‌برداری مصر از جایگاه و توان کشورهای دیگری چون ایران و عراق را قابل تصور توصیف کرد اما گفت بعید است این مساله به معنای جدایی مصر از عربستان، امارات و کویت باشد یا آنکه در صلح آن با رژیم صهیونیستی خللی وارد شود.

نبوی با اشاره به ائتلاف‌های شکل گرفته در منطقه شامل ائتلاف عربستان با امارات، کویت، اردن و ترکیه از یکسو و ائتلاف ایران، عراق، سوریه و حزب‌الله لبنان از سوی دیگر، گفت اکنون میان ریاض و تهران درخصوص مصر بحث یارکشی مطرح است. به گفته این استاد دانشگاه، عربستان انتظار داشت مصر در سمت آنها بایستد و موضع مشترکی با آنها در قبال سوریه و سایر مسائل منطقه‌ای اتخاذ کند اما شاهد بودیم که مصر به همراه عراق و ایران در مذاکرات لوزان درخصوص سوریه حضور یافت. او در ادامه با اشاره به اینکه مصر به‌دنبال احیای جایگاه منطقه‌ای خود است ادامه داد قاهره تلاش دارد از وزن و جایگاه ایران و موتلفان آن به سود خود استفاده کند و در عین حال از وزن و جایگاه ائتلاف عربی نیز به سود خود بهره‌برداری کند.

این روزها اختلافات میان دو کشور بزرگ عربی بیش از هر زمان دیگری آشکار شده و حوزه‌های اختلافی میان مصر و عربستان در حال گسترش است. به نظر شما روابط فعلی دو کشور به چه صورت است و این اختلافات از کجا ناشی می‌شود؟

مصر و عربستان ضمن آنکه به یکدیگر نیاز دارند، در قبال تحولات شتابان و عمیق منطقه خاورمیانه، برداشت متفاوتی دارند. در نتیجه هر دو کشور در عین نیاز به یکدیگر سیاست‌های یکسانی را دنبال نمی‌کنند.

مصر به‌خصوص پس از رویدادهای ژوئن ۲۰۱۳ که منجر به برکناری محمد مرسی شد به کمک و سرمایه‌گذاری اقتصادی عربستان بیش از گذشته نیازمند شد. اتفاقا عربستان در این مدت سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی کلانی را در مصر انجام داده است و سفر ملک سلمان به مصر نشان‌دهنده ارتقای روابط سیاسی، اقتصادی هر دو کشور است. در مقابل عربستان نیز بر جایگاه سیاسی و نظامی مصر تاکید دارد و می‌کوشد مصر را در زمره موتلفان و یاران استراتژیک خود ببیند. اما در عین نیاز متقابل عربستان و مصر به یکدیگر، نخبگان دو کشور برداشت یکسانی از رویدادهای سال‌های اخیر ندارند و اختلاف قاهره و ریاض به‌طور مشخص در مورد یمن و سوریه است. عربستان انتظار داشت مصر مشارکت جدی و فعالی در جریان بحران یمن و حضور در ائتلاف کشورهای عربی داشته باشد اما مصری‌ها در حملات یک سال گذشته مشارکت و حضوری نداشتند. همچنین عربستان انتظار داشت مصر در قبال تحولات سوریه موضع مشابهی اتخاذ کند در حالی که این کشور بر راه‌حل سیاسی بحران سوریه تاکید دارد و حمایت از گروه‌های معارض با دولت سوریه را در عمل کنار گذاشته است. در این چارچوب رویدادهایی هرچند کوچک جلب توجه می‌کند؛ مانند حمایت مصر از پیش‌نویس پیشنهادی روسیه برای صدور قطعنامه‌ای در شورای امنیت درباره مسائل سوریه یا دیدار مدیر دفتر اطلاعات و امنیت سوریه از قاهره. این مسائل سبب خشم نخبگان حاکم بر عربستان شده است و حکومت مصر را متهم به ناسپاسی می‌کنند. این در حالی است که حکومت قاهره بر استقلال کشور خود در تصمیم‌گیری تاکید دارد و به‌طور طبیعی و جدی تفاوت‌هایی در رویکرد سیاست خارجی دو کشور قابل مشاهده است.

اهداف دو کشور از پیگیری چنین سیاست‌هایی در قبال یکدیگر در شرایط فعلی چیست؟

نکته اینجاست که حکومت عربستان می‌خواهد از وزن و جایگاه مصر در منطقه بهره‌برداری کند و در عین حال مصر را به‌عنوان یک شریک ثابت تلقی می‌کند. از سوی دیگر نخبگان مصری نیز در عین نیاز به سرمایه‌گذاری اقتصادی از سوی عربستان و سایر کشورهای حوزه جنوب خلیج‌فارس به‌دنبال احیای جایگاه منطقه‌ای خود هستند. البته ظرف روزهای اخیر دولتمردان مصری کوشیده‌اند از حجم تنش‌ها در بعد رسانه‌ای بکاهند و بر وجود روابط خوب و در حال افزایش دو کشور تاکید کرده‌اند.

با توجه به این مشکلات و اختلافات پیش آمده، چشم‌انداز روابط دو کشور را چطور ارزیابی می‌کنید؟

به نظر می‌‌رسد مصر با توجه به مشکلات حاد اقتصادی از یکسو و شرایط متحول منطقه‌ای از سوی دیگر در تلاش است تا از سرایت بحران به درون مرزهایش جلوگیری کند و روابط خود را با کشورهای مختلف بهبود بخشیده و افزایش دهد. این امر که منجر به احیای جایگاه منطقه‌ای مصر خواهد شد مستلزم یک سیاست خارجی پویا و چندجانبه است که بعید است در کوتاه مدت به نتیجه برسد. در این چارچوب ممکن است اختلافات بین مصر و عربستان در کوتاه مدت قابل کنترل نباشد و افزایش یابد. به‌خصوص آنکه عربستان سعودی صدور مواد نفتی به مصر را متوقف کرده است.

اخیرا با وجود اختلافات بیش از سه دهه میان ایران و مصر، شاهد نشانه‌هایی از چرخش دو کشور به‌سوی یکدیگر هستیم. به نظر شما این گشایش و تعاملات از سوی مصر با چه هدفی صورت می‌گیرد؟

در ابتدا باید به یاد داشت مصر همواره خود را کشوری عربی دانسته و در چارچوب مسائل عربی اظهارنظر و سیاست‌گذاری می‌کند و در این چارچوب است که همواره با دولتمردان کشورهای عربی هماهنگی و مذاکره صورت می‌گیرد. بنابراین بهره‌برداری مصر از جایگاه و توان کشورهای دیگری چون ایران و عراق قابل تصور است اما بعید است به معنای جدایی مصر از عربستان، امارات و کویت باشد یا آنکه در صلح آن با رژیم اسرائیل خللی وارد شود.

سیاست ایران در قبال وضعیت کنونی منطقه و آگاهی از نیاز مصر به تهران چیست؟

ایران نیز از این وضعیت آگاهانه بهره‌برداری کرده است. از جمله جدا از دیدار وزرای خارجه دو کشور در نیویورک، ایران پیشنهاد حضور مصر در مذاکرات لوزان را نیز مطرح کرد که مورد پذیرش قدرت‌های بزرگ قرار گرفت. حضور مصر در بررسی پرونده بحران سوریه گام مهمی در ارتقای جایگاه منطقه‌ای آن محسوب می‌شود. همچنین ایران و عراق اعلام آمادگی کرده‌اند که نیازهای نفتی مصر را برطرف سازند. اما همان‌گونه که گفته شد این نکته به معنای قطع و جدایی مصر از عربستان نخواهد بود.

در حال حاضر از یکسو عربستان با امارات، کویت، اردن و ترکیه در قبال سوریه، یمن و دیگر مسائل مختلف ائتلاف مشترکی دارد و از سوی دیگر ایران، عراق، سوریه و حزب‌الله لبنان ائتلاف دیگری دارند و اکنون بحث یارکشی مطرح است. به این معنا که در این شرایط متحول، مصر کدام سمت قرار خواهد گرفت. عربستان انتظار داشت مصر در سمت آنها بایستد و موضع مشترکی با آنها در قبال سوریه و سایر مسائل منطقه‌ای اتخاذ کند. اما شاهد بودیم که مصر به همراه عراق و ایران در مذاکرات لوزان درخصوص سوریه حضور یافت. بنابراین استفاده و بهره‌برداری ایران از اختلافات قاهره و ریاض نیز در این چارچوب است که مصر را به سمت ائتلاف خودش بکشد و اکنون بحث بر سر این است که مصر در کدام ائتلاف قرار خواهد گرفت.

با توجه به صحبت‌های شما می‌توان گفت این تصمیمات مصر مقطعی است و جبهه عربی را از دست نخواهد داد؟

در این خصوص باید بگویم که مصر تلاش دارد از وزن و جایگاه ایران و موتلفان آن به سود خود استفاده کند و در عین حال از وزن و جایگاه ائتلاف عربی نیز به سود خود بهره‌برداری کند. زیرا مصر نیز به دنبال احیای جایگاه منطقه‌ای خود است.

آینده روابط تهران و قاهره به چه سمتی خواهد رفت؟

احتمالا گشایش‌هایی صورت خواهد گرفت اما این به معنای بهبود سریع و همه جانبه روابط نخواهد بود چرا که بیش از سه دهه از قطع روابط دو کشور می‌گذرد و مسائل اختلافی میان تهران و قاهره هنوز حل‌وفصل نشده است.