حسین موسویان محقق ارشد دانشگاه پرینستون
حسام رحمانی دانشجوی دکترای علوم‌سیاسی دانشگاه کالیفرنیا

14 جولای 2016 ایران و قدرت‌های جهانی موفقیت در حصول توافق هسته‌ای به‌نام برجام را اعلام کردند، با این وجود اجرای این توافق همچنان با ریسک مواجه است. کنگره آمریکا با اکثریت جمهوری‌خواهان مخالف توافق هسته‌ای است و آن را نشانه آشکار ضعف رئیس‌جمهوری اوباما تلقی می‌کند. از طرف دیگر منتقدان برجام در ایران هم آن را فصل دیگری از تاریخ خیانت و خصومت آمریکا علیه ایران قلمداد می‌کنند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم ایران اخیرا در سخنرانی خود برجام را نمونه بیهوده بودن مذاکره با آمریکا دانستند. ایشان و بسیاری از دیگر مقامات رسمی ایران معتقدند که آمریکا به تعهداتش در قالب برجام عمل نکرده است.

باوجودی که ایران از نتایج ملموسی همچون دوبرابر شدن صادرات نفت، دسترسی به 30 میلیارد دلار از سرمایه‌های بلوکه شده و عقد 60 میلیارد دلار قراردادهای جدید سرمایه‌گذاری و اقتصادی و صنعتی بهره‌مند شده، اما نشانه‌های دلسردکننده‌ای در رفع کامل تحریم‌ها به‌ویژه در بخش بانکی مشاهده می‌شود که مانع عادی‌سازی روابط اقتصادی ایران با جهان غرب شده است زیرا شرکت‌های غربی برای تجدید روابط اقتصادی خود با ایران، نگران مجازات‌های مجدد آمریکا به‌خاطر سایر تحریم‌های یکجانبه غیرهسته‌ای این کشور علیه ایران هستند. باوجودی که اوباما قول داده که مصوبات کنگره در نقض برجام را وتو خواهد کرد، اما لابی ضدبرجام در واشنگتن به تلاش‌های خود برای جلوگیری از عادی شدن روابط اقتصادی جهانی با ایران ادامه می‌دهد. با توجه به فشارها در واشنگتن برای شکست برجام و انتقادهای شدید در تهران، باید توجه داشت که برندگان اصلی شکست برجام چه کسانی هستند.

اسرائیل: نتانیاهو، نخست‌وزیر فتنه‌انگیز اسرائیل با رسوایی تمام، برجام را یک اشتباه تاریخی آمریکا خوانده است. اخیرا هم یاکوامیدرور، مشاور سابق امنیت ملی نتانیاهو برجام را موجب از دست رفتن فرصت تاریخی نابود کردن توان هسته‌ای ایران دانست. لابی اسرائیل در واشنگتن همچون «بنیاد دفاع از دموکراسی»، مستمرا درپی فلج کردن برجام است، زیرا دولت دست راستی تل‌آویو بهبود روابط آمریکا با ایران و عادی شدن شرایط جهانی ایران را تهدیدی می‌داند که باید از طریق تخریب برجام این تهدید را کاهش داد. درصورت شکست برجام، ایران ظرفیت هسته‌ای خود را به قبل از برجام ارتقا داده و قدرت‌های جهانی هم تحریم‌ها و فشارهای گذشته را تجدید خواهند کرد. این وضعیتی است که تل‌آویو درراستای منافع خود دانسته و منتفع خواهد شد.

عربستان: تنش بین ایران و عربستان در چندسال اخیر شدت گرفته در حالی که دوطرف سیاست‌های متضادی را در یمن، سوریه و بحرین دنبال می‌کنند. روابط این دوکشور با شهادت صدها ایرانی در مناسک حج گذشته و اعدام شیخ نمر، روحانی عالی‌مقام شیعه و تعداد دیگری از شیعیان حق‌طلب از سوی سعودی‌ها و متعاقبا حمله به سفارت سعودی در تهران وخیم‌تر شد.

حمایت اخیر سعودی‌ها از گروهک تروریستی منافقین، وضعیت را به‌گونه‌ای تخریب کرده که شانس بهبود روابط دوکشور در آینده نزدیک را بسیار کاهش داده است. اتحاد سعودی با اسرائیل علیه ایران وخامت روابط را به‌گونه‌ای تشدید کرده که روابط ریاض-تهران با «جنگ سرد» توصیف می‌شود. درچنین شرایطی لازم به توضیح نیست که چگونه شکست برجام موجب تضعیف ایران و تقویت جایگاه منطقه‌ای سعودی خواهد شد.

بلوک شرق: در دوران تحریم‌های هسته‌ای، روابط اقتصادی ایران با غرب شدیدا کاهش و متقابلا این روابط با شرق افزایش چشمگیر یافت. چین به‌عنوان شریک اول اقتصادی ایران جایگزین اروپا شد درحدی که حجم مبادلات اقتصادی پکن با ایران به 60 میلیارد دلار افزایش یافت. بعد از برجام روسیه و هند گام‌های بلندی به‌سمت توسعه روابط با ایران برداشته‌اند. روسیه بسیار فراتر از چالش جاری رفع تحریم‌ها، مسیر روابط استراتژیک با ایران را تقویت می‌کند. مسکو سیستم موشک‌های دفاعی اس‌300 را در اختیار ایران گذاشت، از یکی از پایگاه‌های هوایی ایران برای تسهیل عملیات علیه داعش استفاده کرد و ساخت دونیروگاه هسته‌ای جدید با ایران را کلید زد. هند خرید نفت از ایران را افزایش داد و درصدد 500 میلیون دلار سرمایه‌گذاری در بندر چابهار است. پس از برجام ایران تلاش می‌کند روابط اقتصادی خود را متنوع کند. طبیعتا با شکست برجام، این تلاش‌ها هم بی‌نتیجه خواهد ماند و روابط اقتصادی با شرق افزایش بیشتر و روابط اقتصادی با غرب با عقبگرد بیشتر مواجه خواهد شد.

علاوه برمنافع زیادی که کشورهای متعدد از اجرای برجام بهره‌مند خواهند شد، موفقیت برجام به نفع کل جامعه جهانی خواهد بود زیرا از ظرفیت‌های توسعه روابط با ایران در سطح وسیع‌تری منتفع خواهد شد. اوباما رئیس‌جمهوری آمریکا در پیام 15 جولای 2015 خود گفت که برجام فرصتی برای حرکت به‌سمت پیش است که باید آن را محقق ساخت. چنین فرصتی نه فقط برای آمریکا و ایران بلکه کل جهان وجود دارد که امروز و بیش از همیشه لازمه آن پایبندی به اجرای برجام و دستاوردهای آن است.

جامعه جهانی باید برای اجرای کامل برجام همت والایی به‌خرج دهد، زیرا این جامع‌ترین توافق در تاریخ عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای است. در حالی که ایران به تمام تعهداتش در اجرای برجام عمل کرده، این وظیفه آمریکاست که قدم‌های لازم برای پرکردن خلأ موجود در اجرای کامل برجام را بردارد. با چنین روندی می‌توان از تجربه برجام برای حل سایر بحران‌های منطقه از طریق دیپلماسی استفاده کرد. ورای منافع خاص برخی از کشورها، شکست برجام شانس سیاست‌های معتدل در تهران و واشنگتن را کاهش و روند تخاصم و دشمنی بیشتر را افزایش خواهد داد. مخالفان برجام درکنگره آمریکا، اسرائیل و عربستان برای اعمال سیاست‌های ضدایران مقبولیت لازم را کسب خواهند کرد. در ایران هم بی‌اعتمادی دیرینه تقویت شده و بنابراین شانس هرگونه گفت‌وگو کاملا منتفی و راه تنش‌های بیشتر و شدیدتر گشوده خواهد شد. بنابراین هزینه‌های جهانی شکست برجام بسیار فراتر از منافع محدود برخی از کشورها خواهد بود.

منبع:‌ هافینگتون پست