کامران کرمی

با وجود کارشکنی‌های عربستان سعودی برای حضور زائران ایرانی در مراسم حج ۹۵، رئیس سازمان حج و زیارت از دور دوم مذاکرات ایران و عربستان در جده خبر داده است. مذاکراتی که پیش‌تر در۲۶ فروردین ماه ۹۵ میان هیات‌های دو کشور برگزار شد، اما از آن تاریخ تاکنون نه تنها شاهد پیشرفت در این گفت‌وگوها نبوده‌ایم، بلکه عملا شاهد کارشکنی‌های ریاض در فراهم کردن شرایط برای حجاج ایرانی بوده‌ایم.

در واقع گره کنونی حج را باید در چارچوب رقابت‌های تهران و ریاض و به‌خصوص در مقطع اخیر با متراکم شدن حجم اختلافات دو کشور تفسیر کرد که از زمان حادثه منا و کشته شدن حجاج ایرانی شروع و با حمله به سفارت عربستان و کنسولگری این کشور در تهران و مشهد به اوج خود رسید. از آن زمان تاکنون، سعودی‌ها موضوع حج را که از دید ناظران بیرونی ارتباط معناداری با اختلافات سیاسی دو کشور ندارد، به لیست اختلافات اضافه کرده‌اند.

به نظر می‌رسد سعودی‌ها از این کارشکنی و اخلال، اهداف مهم‌تری را دنبال می‌کنند که شاخصه آن به کاستن از نفوذ ایران در جهان اسلام بر می‌گردد. در واقع این پروژه از طریق فرآیند مشروعیت‌زدایی از ایران در جهان اسلام عملیاتی و معنایابی می‌شود. به دلیل نقش‌آفرینی فعال ایران در جهان عرب و همچنین جهان اسلام، سعودی‌ها در چند دهه اخیر فارغ از برخی دوره‌های گرمی روابط، در تلاش بوده‌اند تا نقش سیاسی و هویتی ایران در گستره جهان اسلام را به چالش کشیده و آن را به حاشیه ببرند. از این زاویه گسترش تفکر سلفی‌گری در دو بعد عقیدتی و عملگرایانه، طرح هلال شیعی در چارچوب پروژه ایران‌هراسی و به راه انداختن جنگ‌های فرقه‌ای بر بسترهای ژئوپلیتیک از عمده طرح‌ها و برنامه‌های مقامات آل‌سعود در برخورد با ایران بوده است.

فارغ از این داستان، کارشکنی عربستان در روند حل و فصل حج ۹۵ ریشه در یک نگرانی تاریخی نیز دارد و آن حوادث حج در سال ۱۹۸۷ (۱۳۶۶) و موضوع اعلام مراسم برائت از مشرکین از سوی ایران است که به حجی خونین منجر شد این موضوع در مقطع کنونی که رقابت‌های عربستان و ایران وارد یک فرآیند تقابل آشکار شده است، بیش از پیش سعودی‌ها را نگران می‌کند که مبادا، حجاج ایرانی بخواهند در فضای به‌وجود آمده، مجددا حادثه سه دهه پیش را تکرار کنند. موضوعی که در صورت تحقق می‌تواند بیش از پیش مشروعیت آل‌سعود را نشانه گرفته و از آن هویت‌زدایی کند.

بنابراین بهانه‌تراشی‌ها درخصوص موضوعاتی چون روادید، خطوط پروازی، امنیت حجاج و طرح برخی موارد مازاد بر لیست برای حجاج ایرانی نشان می‌دهد که سعودی‌ها عامدانه درصدد هستند تا با پروسه طولانی کردن این گفت‌وگوها و طرح پیش‌شرط‌های خارج از عرف سابق، عملا این مسیر را مسدود کنند. موضوعی که با برکناری بندر حجار، وزیر سابق حج عربستان کلید خورد و به‌نظر می‌رسد که با تاخیر اتفاق افتاده در روند برنامه‌ریزی‌ها، موفقیت دور دوم گفت‌وگوهای دو کشور در جده با وجود پیش شرط‌های موجود، اندک باشد، مگر در لحظات آخر و تحت شرایط سفت و سخت امتیازدهی، دو کشور بتوانند درخصوص گره کنونی به یک راه‌حل موقتی برسند.