عراقچی با سه دستور کار وارد پکن شد؛
تحرک دیپلماتیک در شرق
«دنیایاقتصاد» کریدور تجارت با اوراسیا را بررسی می‌کند
عراقچی در جریان سفر دوروزه خود به این کشور شرق آسیا سه دستورکار توافق‌نامه مشارکت راهبردی، تحولات خاورمیانه و پرونده هسته‌ای را مورد رایزنی قرار می‌دهد. این سفر، سه هفته مانده به مراسم تحلیف دونالد ترامپ رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، در باب چشم‌انداز روابط پکن و واشنگتن حائز اهمیت است. عراقچی پیش از ورود به پکن در یادداشتی از آغاز فصل جدید همکاری راهبردی بین ایران و چین خبر داد. مطابق دستورکار سفر به پکن، دیدارهای اصلی عراقچی در جریان این سفر از امروز شنبه هشتم دی‌ماه آغاز خواهد شد. او روز جمعه را به بازدید از سطح شهر پکن اختصاص داد.
چرایی سفر
وزیر امور خارجه ایران عصر روز جمعه ۷دی (۲۷دسامبر) در بدو ورود به پکن در جمع خبرنگاران، اهدافش از این سفر را تشریح کرد و گفت روابط دوجانبه ایران و چین روابط خوبی است و طبیعی است که تهران و پکن در موضوعات مختلف همفکری و رایزنی‌های خود را ادامه دهند و این سفر نیز در همین چارچوب انجام شده است. وی افزود: «هدف اصلی این سفر، انجام رایزنی و مشورت در حوزه روابط دوجانبه و مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی با مقامات کشور چین است.»
این دیپلمات عالی‌رتبه با بیان اینکه ما در طول سالیان گذشته همواره مشورت‌های بسیار مهمی با مقامات چین در حوزه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی داشته‌ایم، تاکید کرد: «اکنون نیز شرایط حساس است. در منطقه شاهد التهاباتی هستیم و در سطح بین‌الملل نیز مسائل مختلفی وجود دارد. همچنین در سال جدید میلادی بحث هسته‌ای با یک وضعیتی مواجه می‌شود که نیازمند آن است که مشورت‌های بیشتری با مقامات چین در این ارتباط داشته باشیم.»
وی ادامه داد: «فکر می‌کنم که این سفر در زمان بسیار مناسبی انجام شده است، دعوت دوستان چینی‌مان نیز برای همین ایام بود تا در مورد چالش‌هایی که در سال جدید میلادی در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین در حوزه شورای امنیت و روابط دوجانبه وجود خواهد داشت، رایزنی و گفت‌وگو کنیم و در این زمینه آمادگی داشته باشیم.» به گفته رئیس دستگاه دیپلماسی، هدف ایران این است که هماهنگی بیشتری برای مقابله با این چالش‌ها داشته باشد. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، هم روز پنج‌شنبه ششم دی‌ماه با اعلام خبر سفر وزیر امور خارجه به پکن گفت که در این سفر قرار است علاوه بر تبادل‌نظر راجع به روابط دوجانبه و روند اجرای برنامه همکاری جامع، در خصوص تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نیز بحث و رایزنی شود.
سه هدف سفر
بر اساس صحبت‌های وزیر امور خارجه و گزارش رسانه‌ها، این سفر سه محور اصلی را شامل می‌شود. روابط دوجانبه و روند اجرای برنامه همکاری جامع ۲۵ساله، پرونده هسته‌ای و در نهایت تحولات منطقه و تنش‌ها در خاورمیانه در این سفر مورد بحث و بررسی قرار میگیرد که دو محور از این سه محور متاثر از روی کار آمدن دونالد ترامپ در کاخ سفید است که بر اساس گمانه‌زنی‌ها می‌تواند آغاز پروژه فشار حداکثری علیه ایران را مجددا رقم بزند.
فشار حداکثری
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، ۲۰ ژانویه (اول بهمن‌ماه) کار خود را در کاخ سفید آغاز می‌کند و اعلام کرده که از همان ابتدا فشار حداکثری علیه ایران را به‌ویژه در حوزه فروش نفت به چین تشدید خواهد کرد. لذا اکنون یکی از مهم‌ترین اهداف سفر وزیر امور خارجه به پکن، رایزنی در رابطه با تداوم فروش نفت است. البته ایران همواره در خصوص مساله هسته‌ای و رایزنی با غرب، پکن را در جریان امور قرار داده است. همچنان‌که چند روز بعد از گفت‌وگوهای ژنو در نهم آذرماه، کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه، نیمه همان ماه به پکن سفر کرد تا در خصوص گفت‌وگوهای اخیر ایران و سه کشور اروپایی در ژنو پیرامون امکان‌سنجی ازسرگیری مذاکرات رفع تحریمها و هسته‌ای با طرف چینی رایزنی داشته باشد. یکی از اهداف ایران این است که با از سر گرفتن گفت‌وگو با همه طرفین، بتواند فضا را برای گفت‌وگوهای چندجانبه فراهم آورد و روندی شبیه به برجام اما با اصلاحات جدید از سر گرفته شود.
با وجود اینکه از سال ۹۸ که ترامپ به صورت یکجانبه کشورش را از توافق برجام خارج کرد، ایران بهره خاصی از برجام نبرده است، اما چین یکی از کشورهایی بود که ایران توانست به آن نفت بفروشد. هرچند خرید نفت ارزان برای چین نیز بسیار مقرون‌به‌صرفه بود اما به‌هر‌حال برای تهران در شرایطی که تحت شدیدترین تحریمها قرار دارد، فروش نفت به چین، یک فضای تنفس محسوب می‌شود. در‌عین‌حال واردات کالا از چین برای ایران یک دغدغه محسوب می‌شود و این نگرانی وجود دارد که ترامپ مانع از فعالیت شرکت‌های کشتیرانی در این رابطه شود.
آشوب‌های خاورمیانه
در رابطه با منطقه، چین در زمره کشورهایی به شمار می‌رود که با وجود اینکه منافع زیادی در منطقه خاورمیانه دارد و با بسیاری از کشورهای غرب آسیا وارد مناسبات در حوزه انرژی، تجاری و حتی امنیتی شده است، اما در قبال تنش‌ها در این منطقه آشکارا ورود نکرد.
این در حالی است که خاورمیانه بزرگ‌ترین تامین‌کننده انرژی چین و شریک مهم در ساخت مشترک «کمربند و جاده» است. در‌عین‌حال گفته می‌شود چین در زمان شی جین پینگ رویکرد انفعالی خود را تغییر داده و به یک بازیگر کنشگر و فعال تبدیل شده که می‌خواهد روابط خود را از روابط صرفا اقتصادی با کشورها به حوزه‌های دیگر سوق دهد. با این وجود در خصوص تحولات یک سال اخیر در منطقه خاورمیانه، پکن بازیگری فعالی نداشت و صرفا به محکومیت‌های لفظی بسنده می‌کرد.
شاید یکی از ملموس‌ترین اقدامات پکن میانجی‌گری بین گروه‌های فلسطینی، ازجمله فتح و حماس، در اوایل مرداد‌ماه سال جاری برای تشکیل دولت موقت آشتی ملی بود که البته راه به جایی نبرد. اما با توجه به اینکه چین و آمریکا در منطقه دو بازیگر اصلی به حساب می‌آیند، رایزنی با چین درباره تحولات منطقه در شرایطی که بشار اسد سقوط کرده و ترکیه در حال پیش بردن اهداف خودش در این کشور است، شاید بتواند تاحدودی گره از مشکلات باز کند.
توافق ۲۵ساله
روابط دوجانبه تهران و پکن را نمی‌توان بدون محاسبه مسائل مهمی همچون تحولات منطقه، روی کار آمدن ترامپ و بحث تحریمها تحلیل کرد. ایران و چین در هفتم فروردین‌ماه ۱۴۰۰ سند همکاری ۲۵ساله را امضا کردند، اما تا به امروز در رابطه با این سند گام قابل‌توجهی برداشته نشده و موانع بر سر راه آن بسیار است. البته این سند همکاری از ابتدا موافقان و مخالفان خود را داشته و دارد؛ موافقان آن را فرصتی برای احیای دیپلماسی چندوجهی، ابزارسازی در مقابل تحریمها و فشارهای آمریکا، ابزار چانه‌‌‌زنی و امتیازگیری در برابر غرب و باز شدن فضای تنفس برای اقتصاد کشور می‌‌‌‌‌‌دانند. اما مخالفان مدعی‌‌‌اند که بر اساس این سند، ایران امتیازات زیادی به چین خواهد داد و می‌‌‌گویند چون ایران خود در وضعیت تحریمی به سر می‌‌‌برد، به‌ناچار به چنین همکاری‌ای روی آورده است.
دنیا بر سر چهارراه تاریخی
دستورکارهای عراقچی امروز شنبه در حالی در راهروهای وزارت خارجه چین مورد تبادل نظر قرار میگیرد که وی در آستانه سفر به چین، مقاله‌ای را در نشریه خلق چین منتشر کرده و در بخشی از این مقاله چشم‌انداز پیش رو را امیدوارکننده و نویدبخش فصلی جدید بین تهران و پکن توصیف کرده است. عراقچی در این یادداشت نوشت: «از آخرین باری که به پکن آمدم (۲۰۱۹) تقریبا ۵ سال می‌گذرد. آن زمان، برای شرکت در «نشست مشورتی مشترک در مورد برجام» به پکن آمدم و گفت‌وگوهای خوبی با دوستان چینی داشتم؛ مسوولانه تلاش کردیم تا طرف‌های مقابل را برای بازگشت به برجام و پایبندی به تعهدات ترغیب کنیم.»
عراقچی افزود: «هر دو کشور با اعتقاد راسخ به اهمیت چندجانبه‌گرایی و منافع حاصل از همکاری جمعی در راستای سعادت جامعه بشری، در سازوکارهای چندجانبه، از جمله سازمان همکاری شانگهای و بریکس، به همکاری نزدیک ادامه می‌دهند.» عراقچی تشریح کرد: «طرفین با تدوین برنامه جامع همکاری ۲۵ساله همبستگی و اعتماد سیاسی متقابل را افزایش داده‌اند و همکاری‌های همه‌جانبه دو کشور در حوزه‌های مختلف را بر مبنایی محکم استوار کرده‌اند.» عراقچی در نهایت با اشاره به اینکه با تغییرات بی‌سابقه‌ای در جهان مواجهیم، نوشت: «این تغییرات، کشورها را همزمان با «فرصت»ها و «چالش»های پیچیده‌ای مواجه کرده و دنیا را بر سر «چهارراه تاریخی» قرار داده است تا خواه ناخواه بین تقابل یا همکاری، انحصار یا فراگیری، بسته بودن یا گشودگی، هرج‌و‌مرج یا ثبات، دست به انتخاب بزنند.»
سایه سنگین تحولات بر سفر عراقچی به پکن
دکتر محمدجواد قهرمانی / کارشناس مسائل چین: عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در شرایطی به پکن سفر کرده است که شرایط منطقه خاورمیانه به دلیل تشدید تنش‌ها میان ایران و اسرائیل بسیار پیچیده و پر‌چالش‌تر از گذشته است و روابط ایران با اروپا و آمریکا نیز وضعیت دشواری را تجربه می‌کند.
اروپا، تهران را یکی از طرف‌های جنگ اوکراین قلمداد می‌کند و علاوه بر این، پرونده هسته‌ای نیز با نزدیک‌تر شدن به پایان زمان امکان توسل به مکانیسم ماشه و بحث‌های متعدد بر سر امکان تغییر دکترین هسته‌ای تهران، وارد مرحله‌ای نوین شده است. در چنین شرایطی بررسی سفر وزیر امور خارجه به چین اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. در این میان، موضوع قابل‌توجه این است که دونالد ترامپ همواره منتقد سیاست‌های جو بایدن در خصوص اجازه فروش نفت ایران به چین بوده و حتی پیش از ورود وی به کاخ سفید، گزارش‌هایی حاکی از کاهش خرید نفت ایران توسط شرکت‌های چینی منتشر شده‌اند. این در حالی است که پکن شریک سنتی و مهم تهران به شمار می‌رود و طی سالیان اخیر موضوع چارچوب توافق 25ساله نیز موجی از انتظارات را در خصوص توسعه روابط دو کشور ایجاد کرده است.
در خصوص اینکه سفر وزیر امور خارجه چه دستاوردی می‌تواند داشته باشد، ابتدا باید به نگاه پکن به شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخت. با توجه به آنکه پکن اساسا خواهان حفظ ثبات در منطقه خاورمیانه به دلیل منافع متعدد خویش است، قطعا یکی از دستورکارهای این سفر طرح و گفت‌وگو بر سر آینده این تحولات خواهد بود. از آنجا که پکن از دیرباز خواهان حل‌وفصل پرونده هسته‌ای ایران بوده، می‌توان گفت یکی از پیشنهادهای احتمالی تصمیم‌گیران چینی به ایران این خواهد بود که تهران مسیر گفت‌وگو و مذاکره را ارجحیت بخشد تا فضا به سمت تشدید بحران حرکت نکند یا بتواند تا جای ممکن مانع آن شود.
این دستورالعمل بخشی از دستورکار کلان چین برای ایفای نقش به عنوان یک قدرت بزرگِ مسوول نیز خواهد بود. اینکه چین چه پیشنهادهای جزئی را مطرح کند روشن نیست، اما احتمالا هدف مهم پکن این است که شرایط موجود از کنترل خارج نشود. یکی از اینها عدم تغییر در دکترین هسته‌ای است که اخیرا نیز به طور جدی برخی آن را گزینه احتمالی تهران قلمداد می‌کنند. با‌این‌حال، مقامات چینی با آگاهی از وخامت اوضاع یا دریافت پیامی از طرف ثالث، ممکن است بخواهند این وضعیت و پیام را به تهران منتقل کنند. اگرچه احتمالا پکن با توجه به دستورکارهای کلان در سیاست خارجی مایل به ایفای نقش میانجی است، اما برخی موضوعات از جمله اینکه اسرائیل از زمان آغاز جنگ غزه منتقد رویکرد پکن بوده، ممکن است سبب شود انتظارات از این نقش چین محدود شود.
همچنین پکن متهم به همکاری با تهران طی سالیان اخیر است. نکته قابل‌توجه این است که چین پیش از این و در سال‌های دورتر، از جمله در زمانی که پیشنهاد 12بندی صلح اوکراین را مطرح کرد یا به میانجی‌گیری میان تهران و ریاض پرداخت، از شرایط بهتر و ظرفیت بیشتری برای میانجی‌گری و همراهی به‌ویژه در موضوع هسته‌ای برخوردار بود، چراکه در آن زمان این نگرانی نیز برای چینی‌ها وجود داشت که تداوم این روند می‌تواند توازن را به ضرر شرکایش تغییر دهد. با‌این‌حال، اگرچه به‌هیچ‌وجه نباید از ظرفیت پکن برای متقاعدسازی طرف‌های غربی در خصوص مسیر آتی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران غافل بود، اما در‌حال‌حاضر همکاری‌ها در چارچوب توافق 25ساله به دلیل آینده مبهم در اولویت قرار ندارد. همچنین، تجربه و سوابق سیاست خارجی چین در همکاری با شرکا، از جمله عدم حمایت نظامی از روسیه، به‌رغم اینکه پیش از آغاز جنگ اوکراین شی جین پینگ و پوتین تاکید کردند روابط دو کشور با هیچ محدودیتی مواجه نیست، نشان می‌دهد نمی‌توان انتظار همراهی جدی این کشور در هر گونه مواجهه با آمریکا یا اسرائیل را داشت. در چنین شرایطی، احتمالا پکن نیز خود را برای بدترین سناریوها آماده خواهد کرد.
تونل تجاری به اوراسیا
