جذب سرمایه خارجی در راه آهن

رضا بختیاری

آمارهای رسمی نشان می‌دهد ایران در سال گذشته نزدیک به ۱۰ هزار و ۳۷۶ کیلومتر خطوط اصلی راه‌آهن داشته که از این خطوط برای حمل حدود ۹/۳۴ میلیون تن بار و ۸/۲۴ میلیون نفر مسافر، استفاده کرده است. موضوعی که باعث شده ایران در جایگاه سی‌ویکم جهان (بعد از مراکش و قبل از ژاپن) در زمینه «حمل بار» با خطوط ریلی قرار داشته باشد و از لحاظ میزان حمل مسافر نیز در سطح جهان، در جایگاه ۲۹ جهان (بعد از ایالات متحده آمریکا و قبل از ژاپن) قرار بگیرد.

موضوعی که به نظر می‌رسد با توجه به رتبه ایران از لحاظ میزان جمعیت و مساحت در بین کشورهای جهان، بیانگر نیاز ایران به توسعه بیشتر این زیرساخت مهم باشد. طبق آمارها، ایران از لحاظ جمعیتی در جایگاه ۱۷ جهان و از لحاظ مساحتی نیز، در جایگاه ۱۸ جهان قرار دارد.

هرچند گفته می‌شود که جغرافیای خاص کشور (وجود دشت‌های مرکزی، تراکم جمعیتی اندک بخش عمده‌ای از مساحت و فاصله قطب‌های اقتصادی) ایجاب می‌کند که توسعه راه‌آهن در ایران بیشتر از متوسط جهانی صورت بگیرد. در این زمینه، یکی از شاخص‌های مناسب و قابل استفاده، سهم حمل‌ونقل ریلی از کل حمل‌ونقل را در نظر می‌گیرد که هم برای سهم حمل‌ونقل بار (Freight Modal share) و هم برای سهم حمل‌ونقل مسافر، (Passenger Modal Ratio) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نکته دیگر این است که در زمینه آمارهای حمل‌ونقل، باید توجه داشت که علاوه‌بر میزان کمی خطوط، سطح کیفی آنها نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است و در حال حاضر، موضوعاتی مثل نوع واگن‌ها، لکوموتیو، خطوط آهن و امکانات ایستگاه‌ها نیز در ارزیابی و مقایسه کشورها با هم، کاربرد بسیاری دارد. به‌عنوان مثال، ایستگاه راه آهن تهران به‌عنوان مهم‌ترین ایستگاه کشور، حدود ۸۰ سال قدمت دارد و نیازمند اصلاح و به‌روزرسانی است. همچنین با توجه به در دست احداث بودن قطار سریع السیر تهران-اصفهان تا چهار سال آینده (با سرعت ۳۵۰ کیلومتر در ساعت) و شروع به‌کار طراحی قطار سریع‌السیر تهران-اصفهان، این زیرساخت‌های بزرگ نیز بار مالی زیادی دارند که تلاش شده است عمده این منابع از طریق سرمایه‌گذار خارجی جذب شود.

این موضوع ولی به‌دلیل هزینه نسبتا بالای ساخت، ارتقا و محافظت از خطوط راه آن به‌خصوص در شرایط فعلی بودجه‌ای کشور، تامین مالی پروژه‌ها از سوی دولت یا شرکت‌های داخلی تقریبا ناممکن است و دولت برای تامین سرمایه مورد نیاز این پروژها و مهم‌تر از این استفاده از دانش آنها، به بنگاه‌های خارجی رجوع می‌کند.

طبق گزارش‌ها، اخیرا یک شرکت فرانسوی موافقت کرده است که با اختصاص هزینه ۸ میلیون یورویی، کار مشاوره برای بازسازی و ارتقای این ایستگاه را برعهده بگیرد که هم برای نسل جدید قطارها آماده باشد، هم امکانات بهتری به مسافران بدهد و هم به از طریق شبکه ریلی شهری، مسافران با سهولت بیشتری به مرکز شهر متصل باشند.

علاوه‌بر این، طراحی و مشاوره برای اصلاح ایستگاه قطار قم نیز جزئی از قرارداد با این شرکت است. ایستگاه قم به‌عنوان ایستگاه میانی در خط آهن سریع‌السیر تهران-اصفهان عمل خواهد کرد، خطی که با همکاری با شرکت مهندسی راه‌آهن چین (CRED) و با بودجه ۷/۲ میلیارد دلاری آغاز شده است و تخمین زده می‌شد که تا سال ۲۰۱۹ (حدود چهار سال دیگر) تکمیل شود.

یکی از پروژه‌های بین‌المللی کشور در زمینه راه‌آهن، خط آهن «جاده ابریشم جدید» است که در صورت ساخت و تکمیل، ارتباط ریلی مناسبی را بین سه کشور ایران، ترکمنستان و قزاقستان ایجاد می‌کند و هدف از آن، ارتقای تجارت بین این کشورها (از ۳ میلیون تن بار فعلی به ۱۰ میلیون تن بار، بنا به تخمین رئیس‌جمهور قزاقستان) و کاهش زمان مسافرت بین آنهاست.

این راه‌آهن به‌عنوان بخشی از کریدور ترانزینی شمال - جنوب که از کشورهای همسایه شمالی تا آب‌های آزاد جنوب کشور را در برمی‌گیرد نیز طبقه بندی می‌شود.

هدف دیگر این پروژه، ایجاد دسترسی راحت‌تر همسایه‌های شمال شرقی کشور به آب‌های آزاد خلیج‌فارس و دریای عمان است تا مسیر ترانزیتی بهتری برای این کشورها به مقصد اروپا و چین، برقرار شود.

مسیر این خط آهن از شهر اوزن در قزاقستان تا شهر گرگان در استان گلستان ساخته شده است که از این میزان حدود ۸۵ کیلومتر در خاک جمهوری اسلامی ایران، ۷۰۰ کیلومتر در خاک ترکمنستان و ۱۴۰ کیلومتر نیز در خاک قزاقستان قرار دارد.

قرار است در فاز بعدی، گسترش این خط‌آهن به سمت افغانستان و سپس تاجیکستان نیز به این پروژه اضافه شود. گفته می‌شود با تکمیل این خط و اتصال آن به پروژه بزرگ جاده ابریشم (کشور چین)، حدود ۱۰ هزار کیلومتر (راه زمینی) از مسیر مبادلاتی بین کشورهای شرق کشور با منطقه اروپا، کاسته می‌شود (مسیر قبلی شمال دریای خزر قرار دارد) و همچنین، از مسیر انتقال بار از شمال به جنوب نیز، حدود ۶۰۰ کیلومتر کاهش یابد. امری که حائز مزایای ژئوپلیتیک و اقتصادی بسیاری برای کشور خواهد بود.

علاوه‌بر این، راه آهن ایران در پروژه‌های تعریف شده خود برای سرمایه‌گذاری، خرید ۶۱۸ لکوموتیو به ارزش ۷/۱ میلیارد دلار (با ظرفیت تخمینی نزدیک به ۹۹ میلیون تن- کیلومتر در سال)، خرید ۱۵۵۸ واگن مسافرتی به ارزش تقریبی ۲/۱ میلیارد دلار (با ظرفیت تخمینی ۱۷ میلیون مسافر در سال) و خرید حدود ۲۸ هزار و ۵۰۰ واگن باری (با ظرفیت تخمینی نزدیک به ۴۵ میلیون تن- کیلومتر در سال) را در دستور کار قرار داده و به دنبال جذب منابع مالی خارجی برای اجرای این هدف است.

علاوه‌بر اینها، تکمیل خط آهن شیراز-بوشهر به طول ۶۴۴ کیلومتر و به ارزش تقریبی ۱.۲ میلیارد دلار، تکمیل و اتصال خط آهن زاهدان-بیرجند به بافق-مشهد به طول ۱۱۲۳ کیلومتر و ارزش ۲/۲ میلیارد دلار، خط آهن رشت-آستارا به طول ۱۵۲ کیلومتر و ارزش ۱۷۹میلیون دلار، خط آهن قزوین-زنجان به طول ۱۷۱ کیلومتر و ارزش ۱۷۲ میلیون دلار، خط آهن اردکان-چادرملو با طول تقریبا ۲۰۱کیلومتری و هزینه ۲۳۹ میلیون دلاری، خط آهن جندق-طبس-تربت حیدریه به طول ۵۴۲ کیلومتر و هزینه ۱۵۱ میلیون دلاری و خط آهن دورود-خرم آباد-اندیمشک به طول ۳۶۷ کیلومتر و ارزش ۱.۱ میلیارد دلاری را در دستور کار دارد.

جذب سرمایه خارجی در راه آهن