نقش توسعه سیستم حمل‌ونقل ریلی در بهینه‌سازی مصرف سوخت
دکتر بهرام شکوری
عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع و معادن و کشاورزی اتاق ایران
ایران یکی از کشورهای ثروتمند در زمینه منابع انرژی و ذخایر معدنی است به طوری‌که رتبه اول جهانی در ذخایر گازی و رتبه سوم منابع نفتی و رتبه دهم ذخایر معدنی را دارد.
اما این وفور نعمت سبب شده از صرفه‌جویی و استفاده بهینه منابع طبیعی مانند ذخایر آبی، نفت و گاز و محیط زیست سالم غافل شویم و با مصرف بی‌رویه این ثروتهای ملی فارغ از وظیفه مندرج در اصل پنجاهم قانون اساسی مبنی بر حفظ و نگهداری آنها برای نسلهای آینده، این منابع خدادادی را با خطر نابودی مواجه سازیم و محیط زیست خود را نیز به سبب استفاده بی‌حد و حصر منابع آلاینده مانند سوختهای فسیلی، آلوده و غیرقابل سکونت کنیم.
عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع و معادن و کشاورزی اتاق ایران
ایران یکی از کشورهای ثروتمند در زمینه منابع انرژی و ذخایر معدنی است به طوری‌که رتبه اول جهانی در ذخایر گازی و رتبه سوم منابع نفتی و رتبه دهم ذخایر معدنی را دارد.
اما این وفور نعمت سبب شده از صرفه‌جویی و استفاده بهینه منابع طبیعی مانند ذخایر آبی، نفت و گاز و محیط زیست سالم غافل شویم و با مصرف بی‌رویه این ثروتهای ملی فارغ از وظیفه مندرج در اصل پنجاهم قانون اساسی مبنی بر حفظ و نگهداری آنها برای نسلهای آینده، این منابع خدادادی را با خطر نابودی مواجه سازیم و محیط زیست خود را نیز به سبب استفاده بی‌حد و حصر منابع آلاینده مانند سوختهای فسیلی، آلوده و غیرقابل سکونت کنیم.
دکتر بهرام شکوری
عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع و معادن و کشاورزی اتاق ایران
ایران یکی از کشورهای ثروتمند در زمینه منابع انرژی و ذخایر معدنی است به طوری‌که رتبه اول جهانی در ذخایر گازی و رتبه سوم منابع نفتی و رتبه دهم ذخایر معدنی را دارد.
اما این وفور نعمت سبب شده از صرفه‌جویی و استفاده بهینه منابع طبیعی مانند ذخایر آبی، نفت و گاز و محیط زیست سالم غافل شویم و با مصرف بی‌رویه این ثروتهای ملی فارغ از وظیفه مندرج در اصل پنجاهم قانون اساسی مبنی بر حفظ و نگهداری آنها برای نسلهای آینده، این منابع خدادادی را با خطر نابودی مواجه سازیم و محیط زیست خود را نیز به سبب استفاده بی‌حد و حصر منابع آلاینده مانند سوختهای فسیلی، آلوده و غیرقابل سکونت کنیم. یکی از معیارهای مقایسه مصرف انرژی، شاخص مصرف انرژی معادل نفت خام به‌ازای هزار دلار تولید ناخالص داخلی است. براساس آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۱، ایران در رده پرمصرفترین کشورها قرار گرفته است. شکل۱ نمودار سرانه مصرف انرژی را در چند کشور نشان میدهد.
همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده می‌شود، سرانه مصرف انرژی ایران از کشورهای پیشرفتهای مانند ژاپن، آمریکا و آلمان بسیار بیشتر است. این مقدار سرانه مصرف، بیش از دو برابر سرانه مصرف ترکیه است. یکی از علل مصرف بالای حاملهای انرژی در ایران پایین بودن بهای آنها است. در دولت سازندگی با پرداخت یارانه و افزایش بهای حاملهای انرژی انتظار میرفت میزان مصرف آب، برق و سوخت در کشور کاهش یابد اما باوجود این انتظارات مصرف این حاملها همچنان بیشتر از استاندارد جهانی و بسیار بالاتر از کشورهای صنعتی و پیشرفته دنیا است. ایران یک کشور درحال توسعه است و بخشی از این انرژی در راستای پیشرفت و توسعه کشور مصرف می‌شود و افزایش آن را تاحدی میتوان از این منظر توجیه کرد اما بخش قابل توجهی از این انرژی به علت استفاده نادرست هدر میرود. نتیجه پژوهشهای انجام شده در سالهای 1381و1390 در مورد وضعیت مصرف سوخت به تفکیک سهم بخشهای مصرف‌کننده آن، در نمودار شکل 2 آورده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود بخش حمل‌ونقل بیشترین میزان مصرف انرژی را در این سالها داشته و به عنوان بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده سوخت نیازمند توجه و بررسی بیشتری است.
مقدار مصرف انرژی نهایی معادل‌سازی شده با نفت خام، در سال 1390 معادل یک میلیارد و 227 میلیون و 300 هزار بشکه معادل نفت خام بوده است که بخش حمل‌ونقل 24 درصد از این مقدار، معادل 294/ 5 میلیون بشکه معادل نفت خام را به خود اختصاص داده است. کل مصرف فرآوردههای نفتی در این سال 53 میلیون بشکه معادل نفت خام بوده که سهم بخش حمل‌ونقل 2/ 48 درصد از آن بوده است. گازوئیل و بنزین به ترتیب با 42 درصد و40 درصد سهم، بیشترین مصرف فرآوردههای نفتی در حمل‌ونقل را داشتهاند. عمده دلایل مصرف زیاد سوخت در بخش حمل‌ونقل کشور را میتوان در فرهنگ استفاده غلط و اسراف منابع، مدیریت نادرست سوخت، مصرف غیر استاندارد سوخت خودروهای تولید داخل، قدیمی بودن ناوگان حمل‌ونقل کشور، عدم تبعیت استانداردهای سوخت تولید داخل از استانداردهای روز دنیا و وجود ناخالصی در آن دانست. سیستمهای حمل‌ونقل در چهار دسته حمل‌ونقل جادهای، ریلی، دریایی و هوایی تقسیم‌بندی میشوند. دو سیستم حمل‌ونقل جادهای و ریلی بیشترین میزان نقل و انتقالات داخلی را در کشور انجام میدهند به طوری‌که حدود 90 درصد حمل‌ونقل کشور را حمل‌ونقل جادهای و 7 درصد را ریلی به خود اختصاص داده‌اند. منبع تامین انرژی وسایل نقلیه سنگین ویژه حمل بار و مسافر، نفتگاز یا گازوئیل است. این منبع انرژی در ناوگان جادهای و ریلی مورد استفاده قرار میگیرد. برای کاهش مصرف این سوخت باید مزایا و معایب هر سیستم شناسایی و سیستم دارای مزایای بیشتر حتیالمقدور جایگزین سیستم دیگر شود. برای مقایسه و سنجش دو سیستم حمل‌ونقل ریلی و جادهای میتوان چند شاخص تعریف کرد. در جدول 1 نتایج مقایسه این دو سیستم بر حسب شاخصهای مهم آورده شده است.
با توجه به جدول بالا مشخص می‌شود سیستم حمل‌ونقل ریلی هم از نظر مصرف انرژی و هم ایمنی و حفظ محیط زیست در اولویت استفاده قرار دارد اما باوجود تاکید بر توسعه این بخش در برنامه چشم‌انداز، سهم این بخش از حمل‌ونقل در کشور تنها حدود7 درصد است و همچنان نیازمند توجه و حمایت خاص دولت است. در حال حاضر دو بخش عمده مصرف‌کننده گازوئیل، بخش حمل‌ونقل و نیروگاهها هستند. با جدا کردن سهم بخش حمل‌ونقل و بهینه‌سازی آن میتوان مصرف سوخت این بخش را به حداقل رساند و از این طریق در حفظ این ثروت ملی کوشا بود. دولت هر ساله مبلغی را به عنوان مابهالتفاوت قیمت سوخت واقعی و سوختی که به دست مصرف‌کننده میرسد، پرداخت میکند. براساس آمارهای ارائه شده توسط سازمان راهداری و حمل‌ونقل جادهای میزان مصرف سوخت گازوئیل در بخش حمل کالا و مسافر مطابق جدول 2 محاسبه شده است.
عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع و معادن و کشاورزی اتاق ایران
ایران یکی از کشورهای ثروتمند در زمینه منابع انرژی و ذخایر معدنی است به طوری‌که رتبه اول جهانی در ذخایر گازی و رتبه سوم منابع نفتی و رتبه دهم ذخایر معدنی را دارد.
اما این وفور نعمت سبب شده از صرفه‌جویی و استفاده بهینه منابع طبیعی مانند ذخایر آبی، نفت و گاز و محیط زیست سالم غافل شویم و با مصرف بی‌رویه این ثروتهای ملی فارغ از وظیفه مندرج در اصل پنجاهم قانون اساسی مبنی بر حفظ و نگهداری آنها برای نسلهای آینده، این منابع خدادادی را با خطر نابودی مواجه سازیم و محیط زیست خود را نیز به سبب استفاده بی‌حد و حصر منابع آلاینده مانند سوختهای فسیلی، آلوده و غیرقابل سکونت کنیم. یکی از معیارهای مقایسه مصرف انرژی، شاخص مصرف انرژی معادل نفت خام به‌ازای هزار دلار تولید ناخالص داخلی است. براساس آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۱، ایران در رده پرمصرفترین کشورها قرار گرفته است. شکل۱ نمودار سرانه مصرف انرژی را در چند کشور نشان میدهد.
همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده می‌شود، سرانه مصرف انرژی ایران از کشورهای پیشرفتهای مانند ژاپن، آمریکا و آلمان بسیار بیشتر است. این مقدار سرانه مصرف، بیش از دو برابر سرانه مصرف ترکیه است. یکی از علل مصرف بالای حاملهای انرژی در ایران پایین بودن بهای آنها است. در دولت سازندگی با پرداخت یارانه و افزایش بهای حاملهای انرژی انتظار میرفت میزان مصرف آب، برق و سوخت در کشور کاهش یابد اما باوجود این انتظارات مصرف این حاملها همچنان بیشتر از استاندارد جهانی و بسیار بالاتر از کشورهای صنعتی و پیشرفته دنیا است. ایران یک کشور درحال توسعه است و بخشی از این انرژی در راستای پیشرفت و توسعه کشور مصرف می‌شود و افزایش آن را تاحدی میتوان از این منظر توجیه کرد اما بخش قابل توجهی از این انرژی به علت استفاده نادرست هدر میرود. نتیجه پژوهشهای انجام شده در سالهای 1381و1390 در مورد وضعیت مصرف سوخت به تفکیک سهم بخشهای مصرف‌کننده آن، در نمودار شکل 2 آورده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود بخش حمل‌ونقل بیشترین میزان مصرف انرژی را در این سالها داشته و به عنوان بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده سوخت نیازمند توجه و بررسی بیشتری است.
مقدار مصرف انرژی نهایی معادل‌سازی شده با نفت خام، در سال 1390 معادل یک میلیارد و 227 میلیون و 300 هزار بشکه معادل نفت خام بوده است که بخش حمل‌ونقل 24 درصد از این مقدار، معادل 294/ 5 میلیون بشکه معادل نفت خام را به خود اختصاص داده است. کل مصرف فرآوردههای نفتی در این سال 53 میلیون بشکه معادل نفت خام بوده که سهم بخش حمل‌ونقل 2/ 48 درصد از آن بوده است. گازوئیل و بنزین به ترتیب با 42 درصد و40 درصد سهم، بیشترین مصرف فرآوردههای نفتی در حمل‌ونقل را داشتهاند. عمده دلایل مصرف زیاد سوخت در بخش حمل‌ونقل کشور را میتوان در فرهنگ استفاده غلط و اسراف منابع، مدیریت نادرست سوخت، مصرف غیر استاندارد سوخت خودروهای تولید داخل، قدیمی بودن ناوگان حمل‌ونقل کشور، عدم تبعیت استانداردهای سوخت تولید داخل از استانداردهای روز دنیا و وجود ناخالصی در آن دانست. سیستمهای حمل‌ونقل در چهار دسته حمل‌ونقل جادهای، ریلی، دریایی و هوایی تقسیم‌بندی میشوند. دو سیستم حمل‌ونقل جادهای و ریلی بیشترین میزان نقل و انتقالات داخلی را در کشور انجام میدهند به طوری‌که حدود 90 درصد حمل‌ونقل کشور را حمل‌ونقل جادهای و 7 درصد را ریلی به خود اختصاص داده‌اند. منبع تامین انرژی وسایل نقلیه سنگین ویژه حمل بار و مسافر، نفتگاز یا گازوئیل است. این منبع انرژی در ناوگان جادهای و ریلی مورد استفاده قرار میگیرد. برای کاهش مصرف این سوخت باید مزایا و معایب هر سیستم شناسایی و سیستم دارای مزایای بیشتر حتیالمقدور جایگزین سیستم دیگر شود. برای مقایسه و سنجش دو سیستم حمل‌ونقل ریلی و جادهای میتوان چند شاخص تعریف کرد. در جدول 1 نتایج مقایسه این دو سیستم بر حسب شاخصهای مهم آورده شده است.
با توجه به جدول بالا مشخص می‌شود سیستم حمل‌ونقل ریلی هم از نظر مصرف انرژی و هم ایمنی و حفظ محیط زیست در اولویت استفاده قرار دارد اما باوجود تاکید بر توسعه این بخش در برنامه چشم‌انداز، سهم این بخش از حمل‌ونقل در کشور تنها حدود7 درصد است و همچنان نیازمند توجه و حمایت خاص دولت است. در حال حاضر دو بخش عمده مصرف‌کننده گازوئیل، بخش حمل‌ونقل و نیروگاهها هستند. با جدا کردن سهم بخش حمل‌ونقل و بهینه‌سازی آن میتوان مصرف سوخت این بخش را به حداقل رساند و از این طریق در حفظ این ثروت ملی کوشا بود. دولت هر ساله مبلغی را به عنوان مابهالتفاوت قیمت سوخت واقعی و سوختی که به دست مصرف‌کننده میرسد، پرداخت میکند. براساس آمارهای ارائه شده توسط سازمان راهداری و حمل‌ونقل جادهای میزان مصرف سوخت گازوئیل در بخش حمل کالا و مسافر مطابق جدول 2 محاسبه شده است.
طبق آمارهای اعلام شده از سوی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، گازوئیل مصرف شده در بخش ریلی کشور، در سال 1392 معادل
395 میلیون لیتر بوده است که این مقدار، در قیاس با محاسبات جدول 2، که تنها ناوگان دارای بارنامه در بخش جادهای را بررسی کرده، بسیار کم است و میتوان گفت سوخت این ناوگان حدود 15 برابر کل مصرف سوخت سالانه حمل‌ونقل ریلی کشور است. با در نظر گرفتن مزیت مصرف سوخت و آلودگی کمتر سیستم ریلی نسبت به حمل جادهای، باید الگوی مصرف را به این سمت نیل داد و در جهت افزایش خطوط ریلی و قطارهای کشور تلاش کرد. برای احداث هر کیلومتر خط راه‌آهن به‌طور میانگین 2 میلیون دلار سرمایهگذاری لازم است. مطابق جدول فوق، دولت هر سال حداقل 6 /5 میلیارد دلار یارانه به ناوگان حمل‌ونقل جادهای دارای بارنامه پرداخت میکند. اگر این یارانه در توسعه راه‌آهن هزینه شود، به‌طور متوسط میتوان سالانه 2.800 کیلومتر ریل احداث کرد که این رقم در قیاس با 10 هزار کیلومتر ریل موجود در سال 1391، رقمی قابل توجه است.
حمایتهای دولتی از حمل‌ونقل جادهای، بهای کم سوخت و تردد رایگان در جاده سبب تمایل تولیدکنندگان و مسافران به استفاده هر چه بیشتر از این سیستم و گسترش سریعتر آن نسبت به سیستم حمل‌ونقل ریلی شده است. در کشورهای توسعه یافته هم هزینه حمل‌ونقل ریلی، کمتر از دیگر سیستمهای حمل‌ونقل است و هم گسترش سیستم حمل‌ونقل ریلی نسبت به جمعیت آنها بسیار بیشتر از ایران است. طول خطوط ریلی نسبت به هر یک میلیون نفر جمعیت در برخی کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه در سال ۲۰۱۱ در نمودار شکل ۳ آورده شده است.
با توجه به کم هزینه بودن سیستم حمل‌ونقل ریلی، هر کشوری تلاش میکند به فراخور موقعیت و شرایط خود از این سیستم بهره بَرَد، به عنوان مثال کشورهای دارای ذخایر معدنی اکثر حمل‌ونقل این مواد را توسط سیستم ریلی انجام میدهند. جدول 3 درصد انتقال مواد معدنی برخی کشورها را از طریق حمل‌ونقل ریلی نشان میدهد.
بهرغم اینکه ایران یکی از 10 کشور برتر معدنی دنیا است و سالانه حدود 350 میلیون تن استخراج دارد، برای حمل‌ونقل تنها 7درصد از مواد معدنی خود از حمل‌ونقل ریلی استفاده میکند و حجم عظیمی از استخراج سالانه که نیاز به جابه‌جایی تا کارخانه فرآوری یا محل مصرف و فروش دارد را از طریق جاده حمل میکند. این در حالی است که کشور استرالیا، بزرگ‌ترین تولیدکننده سنگ‌آهن، بیش از 80 درصد از سنگ‌آهن خود با وزنی حدود 650 میلیون تن را از طریق خطوط ریلی حمل میکند و سه شرکت بزرگ معدنی آن حدود2,500 کیلومتر ریل اختصاصی دارند که معادل 25درصد طول خطوط ریلی کل ایران است.
استفاده از قطار به علت مزایایی مانند ظرفیت حمل بیشتر، مصرف سوخت کمتر و هزینه کمتر نسبت به حمل جادهای ارجحیت دارد. بنابراین برای استفاده درست و بهبود وضعیت حمل‌ونقل کشور نیازمند گسترش خطوط راه‌آهن کشور به‌خصوص در مناطق صنعتی، معدنی و بندرگاهی هستیم. با توجه به مزایای ذکر شده در خصوص سیستم حمل‌ونقل ریلی، جا دارد به صورت اجمالی وضعیت این سیستم را در کشورمان بررسی کنیم. در جدول 4 مشخصات سیستم حمل‌ونقل ریلی و راه‌آهن ایران در سال 1391 آورده شده است. جدول 5 نیز نوع مواد حمل شده توسط سیستم ریلی و وزن آنها را در سال 1391 نشان میدهد.
حدود 70 درصد از ظرفیت باربری راه‌آهن کشور با مواد معدنی پر شده است با این وجود بازهم سیستم ریلی کشور با توجه به توان تولید سالانه معادن پاسخگوی جابه‌جایی مواد معدنی نیست. چرا که پس از استخراج در اکثر معادن، نیاز به جابه‌جایی مواد تا کارخانه یا بندرگاهها وجود دارد، ولی به علت عدم دسترسی به خطوط ریلی یا فقدان این خطوط در بندرهایی مثل چابهار و شهرهای مقصد نمیتوان از این سیستم استفاده بیشتری کرد و بنا به اجبار متحمل هزینه بیشتری برای استفاده از حمل‌ونقل جادهای هستیم که این موضوع منجر به استفاده زیاد گازوئیل و آلودگی بیشتر محیط زیست می‌شود.
نگاهی بر آمارهای ذکر شده نشان میدهد توجه به بخش حمل‌ونقل ریلی و راه‌آهن کشور برای توسعه اقتصادی و سهولت حمل ونقل کشور امری مفید و ضروری است.
در این راستا به‌منظور بهبود این سیستم پیشنهاد می‌شود مواردی مانند: حمایت و پشتیبانی دولت در سرمایهگذاری و توسعه حمل‌ونقل ریلی، تجدید نظر در مدیریت و تخصیص منابع مالی از جمله یارانهها با هدف بهرهبرداری بلندمدت و استفاده بهینه از این سرمایهگذاری، تشویق بخش خصوصی به سرمایهگذاری، توسعه و گسترش خطوط اصلی راه‌آهن در تمام نقاط کشور، دوخطه کردن ریلها در مسیرهای پر تردد و افزایش ایمنی خطوط، افزودن لکوموتیوهای پر قدرت به سیستم و افزایش واگنهای با ظرفیت بالاتر در حمل بار، افزایش سرعت و کاهش زمان سیر قطارها، اصلاح زیرساختها و افزایش ظرفیت خطوط ریلی، لکوموتیوها و قطارها، تشویق مسافران، صاحبان صنایع و تجار برای استفاده از سیستم حمل‌ونقل ریلی به‌منظور رونق و یافتن جایگاه واقعی این سیستم در حمل‌ونقل کشور و نهایتا احداث راه‌آهن چابهار برای سهولت تجارت داخلی وخارجی در این بندر آزاد با در نظرگرفتن مزیت پهلوگیری کشتیهای باری بزرگ‌تر در آن و کاهش هزینههای ثانویه تجاری برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان، مد نظر مسوولان قرار گیرد.
در این راستا به‌منظور بهبود این سیستم پیشنهاد می‌شود مواردی مانند: حمایت و پشتیبانی دولت در سرمایهگذاری و توسعه حمل‌ونقل ریلی، تجدید نظر در مدیریت و تخصیص منابع مالی از جمله یارانهها با هدف بهرهبرداری بلندمدت و استفاده بهینه از این سرمایهگذاری، تشویق بخش خصوصی به سرمایهگذاری، توسعه و گسترش خطوط اصلی راه‌آهن در تمام نقاط کشور، دوخطه کردن ریلها در مسیرهای پر تردد و افزایش ایمنی خطوط، افزودن لکوموتیوهای پر قدرت به سیستم و افزایش واگنهای با ظرفیت بالاتر در حمل بار، افزایش سرعت و کاهش زمان سیر قطارها، اصلاح زیرساختها و افزایش ظرفیت خطوط ریلی، لکوموتیوها و قطارها، تشویق مسافران، صاحبان صنایع و تجار برای استفاده از سیستم حمل‌ونقل ریلی به‌منظور رونق و یافتن جایگاه واقعی این سیستم در حمل‌ونقل کشور و نهایتا احداث راه‌آهن چابهار برای سهولت تجارت داخلی وخارجی در این بندر آزاد با در نظرگرفتن مزیت پهلوگیری کشتیهای باری بزرگ‌تر در آن و کاهش هزینههای ثانویه تجاری برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان، مد نظر مسوولان قرار گیرد.
ارسال نظر