هرچند تجارت خارجی ایران با مشکلات منحصر به فرد خود مانند تحریم و ورود به لیست سیاه FATF دست و پنجه نرم می‌کند، اما مشکلی که در ماه پایانی سال ۹۸ گریبان ایرانی‌ها را گرفت، نگرانی‌ها را از وضعیت اقتصادی کشور دوچندان کرد. البته این مساله، منحصر به ایران نبود، بلکه مساله‌ای جهانی بود که پیش‌بینی می‌شود در رشد اقتصادی دنیا در سال آینده تاثیرگذار باشد. ویروسی به نام کرونا چنان فراگیر شده که تمام کشورها را-چه آنها که به این ویروس مبتلا شده‌اند و چه آنها که مبتلا نشده‌اند-با مشکلات جدی اقتصادی روبه‌رو کرده است. ایران نیز که در دایره کشورهای مبتلا به این ویروس قرار گرفته، از این قاعده مستثنی نیست. از یکسو مرزهای ایران چندان برای عبور و مرور و تجارت باز نیست و از سوی دیگر آمد و رفت تجار نیز با محدودیت‌هایی مواجه شده است. این موضوع در مورد شرکای مهم تجاری ایران از جمله چین نیز مطرح است. چینی‌ها هم در راستای گسترش شیوع ویروس کرونا در این کشور، با زیان قابل ملاحظه‌ای در اقتصاد مواجه شدند و حتی مشتریان جهانی خود را تا حدی از دست دادند.

در عین حال، به نظر می‌رسد این مصائب ناشی از شیوع ویروس کرونا تا ماه‌های ابتدایی سال ۹۹ ادامه خواهد داشت که در این صورت، چندان امیدی به تجارت در سه ماه ابتدایی سال آتی وجود ندارد و پیش‌بینی می‌شود حداقل در فصل اول سال ۹۹ شاهد افت تجارت خارجی کشور باشیم. البته گفته می‌شود با گذر از بحران ویروس کرونا، تعدیل پایه‌های صادراتی که یک سال از عمر آن می‌گذرد، در سال آینده تاثیر خود را در ارزش صادرات خواهد گذاشت و ارزش آن نیز هم‌پای وزن صادرات افزایش خواهد داشت.  اما در مجموع اعتقاد بر این است که چنانچه سایه این ویروس از اقتصاد ایران محو شود، می‌توان امیدوار بود که وضعیت تجارت خارجی ایران با توجه به برنامه‌هایی که درخصوص بازارگشایی از سوی سازمان توسعه تجارت اعلام شده، رو به بهبود برود. تمرکز ایران بر بازارهای منطقه و تفاهم‌نامه ایران به منظور برقراری تجارت ترجیحی با کشورهای عضو اوراسیا فتح بابی برای توسعه تجارت خواهد بود. همان‌طور که آخرین آمار منتشر شده مربوط به ۱۰ ماه منتهی به دی سال ۹۸ نیز نشان می‌دهد، صادرات به کشورهای عضو اوراسیا با افزایش قابل‌توجهی روبه‌رو بوده است. از این رو، نشانه‌هایی از توسعه تجارت با این کشورها به چشم می‌خورد.

اما سوی دیگر تجارت خارجی، واردات کالا است که پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که چنانچه صادرات کالا در سال آینده رو به افزایش برود، شرایط برای تامین ارز واردات نیز فراهم خواهد شد و سختگیری‌های وارداتی کاهش خواهد یافت. با توجه به اینکه سبد وارداتی ایران بیشتر شامل کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای است، پیش‌بینی مذکور چندان دور از ذهن نیست. اما درخصوص کالاهای مصرفی امید چندانی به بهبود شرایط وجود ندارد. اما فعالان اقتصادی عنوان می‌کنند که در هر صورت نیاز است تراز تجاری به نفع صادرات مثبت شود تا بتوان از طریق ارز حاصل از صادرات، ارز مورد نیاز واردات را تامین کرد.

 بازارهای ایران در سال ۹۹

بررسی مقاصد صادراتی ایران نشان می‌دهد که همواره بیشترین صادرات کشور به چند مقصد محدود مانند چین، عراق، ترکیه، امارات و افغانستان است.  از سیدحمید حسینی، دبیرکل سابق اتاق مشترک ایران و عراق درخصوص چشم‌انداز رابطه با مقاصد صادراتی پرسیدیم و او چنین پاسخ داد: ایران چند مقصد مهم صادراتی دارد که اگر بتواند با انجام پروتکل‌هایی، مسائل مربوط به شیوع ویروس کرونا را با این کشورها حل کند، جای نگرانی برای سال آینده وجود ندارد. چینی‌ها در حال نجات یافتن از این ویروس هستند و پیش‌بینی می‌شود بعد از آن افزایش تقاضا را در بازار چین داشته باشیم. عراق هم در شرایطی نیست که بتواند بازارهایش را به روی ایران ببندد. تصور بر این است که با تعامل و اقدامات کنترلی بهداشتی و ایجاد اطمینان در بین مصرف‌کنندگان عراقی بتوانیم مجددا به این بازار بازگردیم. علاوه بر این، بازارهای افغانستان و ترکیه هم بازارهای مهمی برای ما محسوب می‌شوند. صادرات ما به ترکیه اغلب محصولات پتروشیمی است که چندان با ویروس موجود درگیر نیست. به همین دلیل هم باید بتوانیم این بازار را نگه داریم. بنابراین اگر بتوانیم این چند بازار اصلی را حفظ کنیم، به نظر می‌رسد در بخش تجارت خارجی لطمه جدی نخواهیم دید. همچنان که محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران نیز در این باره عنوان کرد: ما چندان بازارهای گسترده‌ای نداریم. درست است که گستردگی بازار در تجارت یک اصل مهم و مثبت است؛ اما با توجه به شرایطی که در حال حاضر بر کشور ما حاکم است، هم‌منطقه بودن و همسایه بودن مقاصد صادراتی برای ما یک امتیاز محسوب می‌شود. در حال حاضر پنج مقصد اصلی در همسایگی کشور قرار دارند. علاوه براین، برنامه‌ریزی برای توسعه تجارت با ۱۵ کشور همسایه و کشورهای عضو CIS و اوراسیا نیز چشم‌انداز صادرات را در سال آینده مثبت می‌کند. اعتقاد بر این است که اگر سایه ویروس کرونا کنار برود، شرایط صادرات به سمت رشد پیش خواهد رفت.

 حرکت به سمت صادرات غیرنفتی

آنچه در آمارهای صادراتی منعکس شده، سبد کالاهای صادراتی ایران از کالاهایی با پایه نفتی به سمت کالاهای با پایه غیرنفتی پیش رفته است. پیش‌بینی می‌شود این روند در سال ۹۹ نیز ادامه یابد.حسینی در این باره اظهار کرد: اگر بتوانیم سال ۹۹ را بدون درآمدهای نفتی یا حداقل با درآمدی که در بودجه دیده شده، اداره کنیم، انقلاب بزرگی رخ می‌دهد؛ چراکه تحقق این امر نشان می‌دهد که توانسته‌ایم از بودجه نفتی رها شویم و به سمت درآمدهایی به جز درآمد نفت پیش برویم. به منظور رسیدن به این هدف نه تنها دولت که بخش خصوصی نیز کار دشواری را پیش رو دارد. چشم امید دولت در غیاب درآمدهای نفتی به درآمدهای صادرات غیرنفتی و بازارهای جدید است. از این رو، نیاز به تسهیل‌گری در زمینه صادرات وجود دارد.

بخشی از ترکیب سبد صادراتی ایران به‌طور مستقیم به تحریم‌های آمریکا مرتبط است. تحریم‌ها مانند ویروس کرونا نیست که تمام کشورهای دنیا با آن درگیر باشند. موضوع مربوط به ایران است و محدودیت‌هایی فراتر از سایر کشورها را برای ایران به دنبال دارد. لاهوتی درخصوص ترکیب کالاهایی صادراتی ایران اعتقاد دارد که در کنار صنایع فلزی ایران که مشمول تحریم‌های آمریکا شد، متاسفانه منسوجات ایرانی هم مشمول تحریم شده است. در صورتی که هیچ منطقی برای آن وجود ندارد. مسلما این تحریم در آینده صادرات کشور تاثیرگذار خواهد بود.

 سال سخت اقتصاد ایران

برخی از فعالان اقتصادی بر این باورند که سال خوبی را در پیش رو نخواهیم داشت و سال ۹۹ سالی بسیار سخت و مهم برای اقتصاد ایران خواهد بود. حسینی در این باره اظهار کرد: ممکن است در بازار داخلی و واحدهای صنعتی در داخل کشور به مشکل بر بخوریم. به گفته او، اتفاقاتی در سال ۹۸ افتاد که چندان چشم انداز سال آینده را مثبت نشان نمی‌دهد؛ از جمله ورود ایران به لیست سیاه FATF و مسائل منطقه‌ای از جمله مسائل مربوط به سیاست‌های داخلی عربستان. لاهوتی، نیز ضمن اشاره به تاثیر ویروس کرونا و تاثیرش بر اقتصاد جهان گفت: تمام ابرقدرت‌های اقتصادی دنیا از این ویروس آسیب دیده‌اند. گفته می‌شود چینی‌ها در هفته اول ۶ میلیارد دلار ضرر کرده‌اند. از این رو تاثیر این ویروس در سال آینده بر اقتصاد تمام دنیا از جمله ایران غیر قابل انکار است.

او عنوان کرد صادرات ما طی دو هفته اخیر که کرونا در کشور شیوع پیدا کرد، نزدیک به ۳۵ درصد نسبت به دو هفته قبل خود کاهش داشته و نسبت به مدت مشابه سال قبل خود ۲۰ درصد افت را تجربه کرده است. این افت صادرات به دلیل بسته شدن مرزهای ایران و عدم صدور کالا بوده است. رهایی از این وضعیت تنها در گرو میزان کنترل شیوع این ویروس است. در این شرایط پیش‌بینی می‌شود حداقل تا دو ماه آینده شاهد کاهش صادرات باشیم.