از آبادان تا عبادان

ابن بطوطه در قرن هشتم هجری عبادان را قریه بزرگی توصیف می‌کند که درآمد آن، منبع ثابت خزانه بصره است. به نظر می‌رسد پس از نابودی کامل شهرهای اطراف همچون بیان، اٌبًّله، حصن مهدی، سوق الاهواز، سوق الاربعاء، عسر مُکرَم، سُرًّق، مناذر الکبری، مناذر الصغری، نهرتیری، الکلبانیه، المختاره، خشبات (یا خشّاب) در قرن هشتم هجری، از جمعیت عبادان به مرور کاسته شد و آن شهر در حد یک قریه بزرگ باقی ماند. چه بسا پس از آن نیز همین قریه بزرگ نیز کوچک‌تر شده یا اینکه از صحنه روزگار ناپدید شده باشد. از این رو در داستان به قدرت‌رسیدن سیدمحمد مشعشع به سال ۸۴۵ ق و پس از آن در طول حکومت مشعشعیان و در اوج درگیری‌های آل مشعشع برای تصرف بصره، سخنی از این شهر نشده است. همچنین به هنگام حکمفرمایی دیریان بر بصره در اوایل قرن ۱۱ هجری و برپایی حکومت بنی‌کعب در قبان و فلاحیه نام و نشانی از عبادان نیست. در کتاب تاریخ بنی‌کعب که حوادث قرن‌های دوازدهم تا چهاردهم را در بر می‌گیرد نیز سخنی از این شهر نیست. در قرن سیزدهم هجری و در سال ۱۲۴۳ق (۱۸۲۷م) در زمان شیخ غیث کعبی، از بریم نام برده می‌شود؛ اما از عبادان خبری نیست. به همین دلیل تاریخ‌نویس زندیه هنگام ذکر لشکرکشی کریم‌خان زند بر شیخ سلمان کعبی در سال ۱۱۷۸ق نامی از عبادان ذکر نمی‌کند و در مقابل آن از جزیره محرزی نام می‌برد. به نظر می‌رسد آخرین سیاح و جغرافی‌نویسی که در سده‌های اخیر به عبادان سفر کرده و درباره آن سخن گفته است، ابن‌بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم است. پس از آن اثر و نشانی از این شهر در کتب تاریخی یا نوشته‌های جغرافی‌نویسان یا سفرنامه‌های سیاحان به چشم نمی‌خورد. بر اساس سند موجود نزد متولیان زیارتگاه خضر در سال ۹۲۰ق در قریه طٌرّه خضر بر ساحل جنوبی رودخانه بهمن شیر، حاج محمود معروف به حاج محمود قیم زیارتگاه خضر را بنا نهاد. به احتمال زیاد زیارتگاه مزبور در محل همان زیارتگاه خضر بنا شده که ابن بطوطه در قرن هشتم از آن یاد کرده است. پس از بنای زیارتگاه خضر، عبادان را که به صورت جزیره است، جزیره الخضر نامیدند. از آن پس نام عبادان یا جزیره محرزی را در کتب مشاهده نمی‌کنیم و به جای آن نام جزیره الخضر را در کتب و منابع می‌بینیم. به نظر می‌رسد در این دوران تا اوایل قرن چهاردهم قمری عبادان دهکده کوچکی بوده است. پس از کشف نفت در چاه نفتون مسجد سلیمان در سال ۱۹۰۸ میلادی و در پی آن راه‌اندازی پالایشگاه در جوار دهکده عبادان روزبه‌روز این دهکده کوچک بزرگ‌تر شده و کار به جایی رسید که نام آن بر سر زبان‌ها افتاد و نام جزیره الخضر از یادها برفت.

با آغاز به کار پالایشگاه، خیابان‌ها کشیده شد که شب‌ها با نیروی برق روشن می‌شدند. همین امر سبب مهاجرت کارگران از شهرهای اطراف و به‌ویژه از شهرهای جنوبی کشور به عبادان شد، به گونه‌ای که در اوایل سال‌های ۱۳۰۰ شمسی (۱۹۲۰ م) بیش از سی‌هزار تن از هندی و ایرانی و اروپایی در آن شهر بود. در سال ۱۹۱۱م انگلیسی‌ها در دهکده عبادان، شهر جدید و خانه‌هایی جدید بر اساس الگوی شهرهای انگلیسی بنا نهادندو در آن ساختمان‌ها و ابنیه جدید برای ساختمان اداری و محل سکونت کارمندان عالی‌رتبه احداث کردند.در این سال‌ها دهکده عبادان به شهری صنعتی تبدیل شده بود. در سال ۱۹۱۳م برای تامین مایحتاج ساکنان، هشتاد باب مغازه در آن بنا شد و از آنجا به ناصری [اهواز] و مسجد سلیمان سیم تلفن کشیده شد.

به نقل از مقاله تاریخچه بنای شهر آبادان/ عبدالنبی قیم، مندرج در مجله آینه پژوهش، شماره ۱۳۹

منابع:

تاریخ پانصد ساله خوزستان؛ احمد کسروی؛ فصل مشعشعیان، صص ۱۷۹و۲۱۵، ذیل آبادی عبادان.

- بریم روستایی در غرب آبادان است که پس از توسعه شهر در یک قرن اخیر، جزئی از شهر آبادان شده است.

- روستای محرزی بر ساحل جنوبی رودخانه کارون روبروی روستای حفار قرار دارد. در حال حاضر این روستا جزو شهر خرمشهر است. محرزی نامی قدیمی است و مقدسی هزار سال پیش در احسن التقاسیم از آن یاد کرده است.

- تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه؛ میرزا محمدصادق نامی؛ ص ۱۳۳.

- سفرنامه خوزستان؛ حاج عبدالغفار نجم الملک؛ ص ۹۱.

- مجله لغه العرب؛ شماره ۴.

-توطئه الریاض الخزعلیه؛ عبدالمسیح انطاکی؛ ص ۳۴.

-سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش؛ محمد علی خان بندرعباسی سدید السلطنه؛ ص ۱۶۸.