تاریخچه صنعت چاپ

عبدالحسین آذرنگ: درباره پیدایش و آغاز چاپ در جهان، میان صاحب‌نظران اتفاق‌نظر نیست و علت آن بیشتر اختلاف عقیده درباره تعریف چاپ است. برداشت‌های متفاوت از مفهوم و شیوه‌های انتقال نقش، ممکن است پیدایش و آغاز چاپ را به دیرینه‌ترین روزگاران در پیشاتاریخ بازگرداند. برداشت دیگری که نه‌تنها بر انتقال نقش، بلکه بر تکثیر نقش هم تاکید دارد و با اتفاق نظر بیشتری روبه‌رو است، تمدن چین را ابداع‌گر چاپ می‌داند. آثاری متعلق به سلسله «هان» برجا است که نشان می‌دهد پیش از ۲۲۰ق‌م، مقارن با عصر اشکانیان در ایران، نقش‌های گل و گیاه و به صورت رنگی روی پارچه ابریشمی چاپ شده است. در همین تمدن و در نیمه سده ۱ق/۷م، مقارن با اوایل ظهور اسلام، نقش‌هایی را با مهرهای چوبی به کاغذ منتقل می‌کردند. در سده۵ ق/ ۱۱م، کیمیاگری چینی به نام «پی‌شنگ» از گل و چسب، ترکیبی به دست آورد و با آن حروف متحرک ساخت؛ سپس آنها را پخت، کنار هم چید، روی آنها موادی مالید و چاپ با حروف متحرک را ابداع کرد. یوهانس گوتنبرگ (ح ۱۴۰۰- ۱۴۶۸م) ــ که ابداع‌گر چاپ بـه روش جدید شناخته می‌شود ــ از همین روش استفاده کرده بود، اما به جای گل و چسب از قطعه‌های فلزی و دستگاهی مکانیکی برای انتقال نقش سود جسته بود. روش چاپ باسمه‌ای، انتقال نقش بر پارچه به کمک ابزاری چوبین، در امپراتوری روم به‌کار می‌رفته است. آثاری از مصر تحت استیلای روم برجای مانده است که قدمت آنها به سده ۴م می‌رسد. پس از گسترش اسلام و شکل گرفتن تمدن اسلامی حدودا از

سده ۲ق/ ۸ م، مسلمانان شیوه چاپ باسمه‌ای را از سرزمین‌های مفتوح آموختند و سپس به غرب انتقال دادند. ظاهرا آسیای میانه در انتقال فناوری چاپ از تمدن چینی به تمدن اسلامی، نقش اصلی را داشته است. در هر حال، آنچه بر پایه شواهد تاریخی قطعیت‌دارد، این است که در سده ۸ ق/۱۴م چاپ باسمه‌ای، به‌ویژه برای نقش و نگارین کردن پارچه جامه‌ها، در اروپا رواج داشته است و کارگاه‌هایی به این حرفه اشتغال داشته‌اند.

در سرزمین کره، ظاهرا مستقل از چین، حدود سال ۶۲۷ ق/ ۱۲۳۰م، مقارن با سال‌های آغازین یورش‌های مغولان، شیوه چاپ با حروف فلزی و متحرک ابداع شد. در کره کتابی در ۷۷۹ق/ ۱۳۷۷م با عنوان جیکجی چاپ شده است. این کتاب، نشان می‌دهد که از فناوری چاپ حروفی، و حروفی که جنس آنها از فلز بوده، استفاده شده است. جیکجی نخستین کتاب جهان، تکثیر شده با این شیوه چاپ، شناخته می‌شود.

یوهانس گوتنبرگ ــ که مسیحی معتقدی بود و انگیزه اصلی او تـرویج ایـن آیین در سراسر منـاطـق مسیحی بـود ــ حروف متحرک را حدود سال ۸۵۴ ق/۱۴۵۰م برای چاپ به‌کار گرفت. این حروف، آلیاژی از سرب، قلع و آنتیموان بود، آلیاژی که حدودا ۵ قرن، تا انقراض حروفچینی دستی، رواج داشت. درباره ابداع گوتنبرگ و اینکه او حقیقتا مبدع بوده، یا روشی را اقتباس کرده، یا از روش‌های رایج در تمدن اسلامی یا در شرق الهام گرفته یا تقلید کرده است، فرضیه‌های مختلفی وجود دارد که تا این زمان هیچ‌یک را نمی‌توان قطعی تلقی کرد؛ به‌ویژه آنکه جزئیات زندگی‌گوتنبرگ و مراودات او با اهل فن زمان خود چندان روشن نیست؛ اگرچه فناوری چاپ با حروف متحرک پیش از گوتنبرگ و البته در مقیاسی محدود، در جامعه‌های دیگری جز اروپا وجود داشته است، اما مدرکی هم در دست نیست که نشان دهد، گوتنبرگ با این فناوری از نزدیک و مستقیما آشنا بوده است. احتمال اینکه وی از این فناوری اجمالا مطلع بوده، از ارزش ابداع او و دقت‌هایی که درترکیب آلیاژ و جزئیات فنی کارش به خرج داده است، هیچ نمی‌کاهد. در هر حال، گوتنبرگ اثری را در ۱۴۵۵م به چاپ رساند که به انجیل گوتنبرگ معروف است. نتیجه کارش با استقبال روبه‌رو شد و در مدت کوتاهی شماری از شهرهای اروپا، به‌ویژه در ایتالیا، کارگاه‌هایی برای چاپ آثار احداث کردند که با فناوری و روش ابداعی گوتنبرگ کار می‌کرد. اما آرمان گوتنبرگ که ترویج مسیحیت از راه چاپ کتاب بود، به چیز دیگری تبدیل شد. انسانگرایان (اومانیست‌ها) از ابداع گوتنبرگ برای ترویج اندیشه‌هایی استفاده کردند که به جنبش نوزایی (رنسانس) انجامید؛ نخست مسیر تمدن اروپا را تغییر داد و سپس بر سراسر جهان تاثیر گذاشت. جهان با چاپ به عصر دیگری راه یافت. رویدادهای دیگری که پس از جنبش نوزایی، سراسر جهان را به مسیر دیگری انداخت، مانند انقلاب‌های علمی، فنی، صنعتی، فکری ـ فرهنگی (روشنگری) و جز آن، با فناوری چاپ و گسترش ابداع گوتنبرگ میسر شد.

چاپ پس از انقلاب صنعتی در جهان‌غرب و کاربرد و رواج انواعی از فناوری‌های جدید، در سده ۱۹م دستخوش تحولاتی گسترده شد. افزون بر این تحولات، تغییر جامعه‌ها، تغییر ترکیب و ساختار آنها، رشد طبقه متوسط، اشاعه آموزش در سطوح مختلف جامعه، افزایش باسوادی، نیاز به خواندن و انگیزه‌های دیگری از این دست موجب شد که چاپ به‌سان یکی از ضرورت‌های عصر جدید، به زندگی مردم راه یابد. این ضرورت از سده ۱۹م مدام بیشتر و بیشتر احساس شده است، تا جایی که بنا بـه برآوردها در ۱۳۸۴ش/۲۰۰۵م، در سراسر جهان ۴۵ تریلیون صفحه چاپ شده است. برآوردها نشان می‌دهد که این ضرورت افزایش خواهد یافت، ولو آنکه مراد از صفحه، صفحه کاغذ نباشد و ماده و وسیله دیگری جانشین آن شود.

منبع: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی