قانون و اجرای نظامنامه پستی
هادی هاشمیان- ایرانیان نخستین ملتی بودند که در تاریخ اقدام به تاسیس چاپارخانه و به معنای امروزی پست منظم کردند.
مورخین و نوشته‌های تاریخی جهان سابقه تاسیس چاپارخانه را در ایران به زمان سلسله هخامنشی و سابقه ایجاد آن را به داریوش اول به عنوان بنیان‌گذار چاپار نسبت داده‌اند و یکی از مشهورترین و حساس‌ترین تشکیلات اداری هخامنشیان، چاپارخانه بود که گروه چابک سواران آن ارتباط دائمی مرکزی و ایالات ایران را برقرار و در کوتاه‌ترین زمان اخبار و گزارش‌های واصله از گوشه و کنار مملکت را به مرکز و از مرکز به دورترین نقاط کشور می‌بردند. تمام مراسلات پستی، توسط سیستمی از شبکه‌های وسیع راهداری، که محل رفت‌وآمد پیک‌های سواره و پیاده بود، انجام می‌شد.
هرودت مورخ یونان باستان این سیستم را به این شکل شرح می‌دهد: هیچ روشی سریع‌تر از طریق ارسال پیام‌ها که توسط پارسیان کشف شده بود وجود نداشت و آن به این صورت بوده که پارسیان ایستگاه‌های مختلفی را در نظر گرفته بودند که از نظر زمانی فاصله آنها یک روز با یکدیگر فاصله داشتند ضمنا ایستگاه‌های مخصوصی برای مواقع برف و باران و سرما به منظور ارسال پیام در نظر گرفته شده بود و این پیام‌ها با حداکثر سرعت ممکن انجام پذیرفته است او می‌گوید نه برف نه سرما نه باران نه تاریکی شب مانع ارسال پیام ‌نشد.
اولین پیک وارده پیام و بسته‌ها را تحویل دومین نفر می‌داد که او نیز به طریق اولی تحویل سوارکار می‌نمود و کار ادامه می‌یافت تا اینکه پیام‌ها به مقصد می‌رسیدند. پست در ایران تا پیش از سال 1297 هجری قمری به صورت «ادارده» بود و تمامی امور پستی در آن زمان توسط همین اداره صورت می‌گرفت. اداره پست در زمان وزارت امیرکبیر به صورت یک اداره منظم برای عموم درآمد و اداره آن به میرزا شفیع‌خان چاپارچی واگذار شد. در سال 1312 ریاست اداره پست‌خانه به عهده محسن‌خان امین‌الدوله، فرزند حاج میرزا علی‌خان امین‌الدوله صدراعظم بود. در سال 1290 پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا، شخصی به نام گوستاو ریه از کشور اطریش به ایران آمد و اولین نظام‌نامه پست ایران را تهیه کرد. با کوشش گوستاو ریه در سال 1817 میلادی ایران به اتحادیه جهانی پست ملحق شد. در سال 1297 ناصرالدین شاه دستور داد تا موسسه پست آن روز به وزارت تبدیل شود و اداره آن را به امین‌الملک وزیر وظایف و رییس دارالشورا سپرد. وی یک سال بعد یعنی در سال 1298 از وزارت وظایف و ریاست دارالشورا استعفا کرد تا برای رسیدگی به امور وزارتخانه جدید فرصت بیشتری پیدا کند. در 15 جمادی‌الاول سال 1303 جزوه‌ای کوچک در 52 صفحه به نام تعرفه اداره جلیله پستخانه ایران با چاپ سنگی منتشر شد. در این رساله نقشه‌هایی از جمیع تلگرافخانه‌ها، پست‌خانه‌ها و چاپارخانه‌ها و خطوط پستی آن ایام آمده است. به موجب مندرجات آن رساله، کشور ایران در سال 1303 دارای 7 خط اصلی و پنج فرعی پستی بوده است.
در سال 1334 هـ.ق در زمان رئیس‌الوزرایی میرزا عبدالحسین فرمانفرما کتابچه‌ای به نام قانون پستی و نظامنامه اجرای قانون پستی در 124 صفحه در تهران در مطبعه تمدن به چاپ رسیده است. در این کتابچه، قانون پستی، فرمان (تصویب‌نامه)، نظامنامه اجرای قانون پستی، نرخ حمل‌ونقل، فهرست خطوط پستی مملکت، فهرست دفاتر و شعبه‌های پستی مملکت در دوره قاجار آمده است.
منابع:
ستاد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضاشاه، به کوشش مرضیه یزدانی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1378 ش. ایران، وزارت پست و تلگراف، اداره تلگراف، اولین رساله اطلاعات راجع به تلگراف ایران: سال ئیچی‌ئیل 1299، تهران، 1299 ش.
حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران؟ 1326 ش.
سفرنامه تلگرافچی فرنگی، چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین، ج 19 (1352 ش).
جهانگیری قائم‌مقامی، «سابقه تلگراف در ایران»، بررسی‌های تاریخی، سال 7، ش 1 (فروردین- اردیبهشت 1351). مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران 1353 ش.
ابراهیم صفائی، «افتتاح تلگراف طهران- مشهد»، نگین، سال 3، ش 7 (آذر 1346).
ابراهیم صفائی، «قرارداد تلگرافخانه جاسک بین دولت ایران و انگلیس»، وحید، سال 4 ش 7 (تیر 1346).
دکتر شاهین، «شحه‌ای از تاریخچه پست در ایران» وحید، شهریور 1343، ش 9.