علیرضا خلیفه‌زاده*- هنگام وقوع انقلاب مشروطه، حکمرانی بخش عظیمی از مناطق ساحلی خلیج‌فارس زیر نظر حکمران بنادر و جزایر خلیج‌فارس با مرکزیت بوشهر بود. این شهر دروازه تجارت دریایی ایران در دوره قاجار و یکی از مناطق پیشرو در مسیر مشروطه‌خواهی بود، زیرا در سال‌های قبل از مشروطه، چاپخانه، مدرسه، روزنامه و تلگرافخانه و ارتباطات گسترده دریایی_ تجاری با دیگر کشورها داشت و این عوامل بر افزایش آگاهی و نوخواهی بوشهریان هنگام وقوع مشروطه تاثیرگذاری فراوانی داشت.
وقتی نظامنامه انتخابات مجلس شورای ملی در ۱۷ شهریور ۱۲۸۵به امضای مظفرالدین‌شاه رسید، در بوشهر نیز این نظامنامه خیلی زود امید به پایان استبداد و آغاز مشروطه را زنده کرد و ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ سیدسلیمان صدرالاسلام از بوشهر تلگرافی به تهران ارسال و ابراز همراهی با «قانون و مجلس» کرد. چندی بعد در ۲۹ آبان ۱۲۸۵، احمدخان دریابیگی حکمران بوشهر و بنادر که از یکسو مرعوب حرکت مشروطه‌خواهی مردم شده بود و از دیگر سو اطلاع داشت که تحرکاتی برای عزلش دارد انجام می‌گیرد، در ساختمان حکومتی جلسه‌ای تشکیل داد و شعبات مجلس (هیات نظارت بر انتخابات) را در بوشهر و سایر شهرهای این ولایت پایه‌گذاری کرد. هنگام تهدید آزادی و مشروطه توسط محمدعلی‌شاه تعدادی از تجار بوشهر از آیت‌الله سیدمرتضی اهرمی درخواست کردند تا به پشتیبانی از مجلس شورای ملی تظاهراتی را رهبری کند؛ بنابراین در بوشهر نیز از ۲۴ خرداد ۱۲۸۷ تا دو روز بعد از انحلال مجلس اول، بازار تعطیل شد و مردم تظاهرات چندروزه‌ای برپا کردند و با جمع‌آوری پول به حمایت از مجلس شورای ملی پرداختند. پس از انحلال مجلس شورای ملی اول، حکمران بوشهر انجمن ولایتی را منحل کرد و تعقیب مشروطه‌خواهان را در سرلوحه کارش قرار داد. حتی دستوری به حکمران رسید تا آیت‌الله سیدمرتضی اهرمی را از بوشهر اخراج کند! سران انجمن‌های مردمی مشروطه‌خواه نیز به اجبار شهر را ترک کردند. محمدرضا بوشهری از مشروطه‌خواهان جوان در این اوضاع مشوش، بوشهر را ترک کرد و در شهر بمبئی روزنامه‌ «اصلاح» را بنیان گذاشت؛ اما چند ماه بعد از سرکوب مشروطه‌خواهان در سرتاسر ایران، گروه‌های سیاسی و مذهبی وارد مرحله درگیری نظامی با ماموران استبداد شدند. در نوروز ۱۲۸۸، رهبران سیاسی- مذهبی بوشهر آیت‌الله سیدمرتضی حسینی‌اهرمی (علم‌الهدای چهارم) و میرزا علی کازرونی با حمایت نظامی رئیس‌علی دلواری و بعضی خوانین نواحی اطراف بوشهر به تصرف ادارات دولتی پرداختند. این روند با دسیسه‌های پنهان انگلیسی‌‌ها دچار اختلاف و انشقاق و دوگانگی مواضع سیاسی شد و در نهایت با حضور احمدخان دریابیگی حکمرانی که در دو جبهه آزادی‌خواهی و استبداد به‌خوبی نقش خود را بازی می‌کرد، رهبر مذهبی این جنبش ۷۸روزه آیت‌الله اهرمی پس از بمباران خانه و بازداشت به نجف تبعید شد، رهبر سیاسی مجبور به فرار و بازوی نظامی جنبش مورد تهاجم نظامی شدید حکمران واقع شد. پس از تصرف کامل تهران مشروطه‌خواهان بوشهر، دست به‌کار شدند و به حمایت مالی، از مجاهدان تهران، اصفهان، تبریز و قزوین پرداختند و به سرداران ملی (فاتحان تهران) وکالت دادند که به موجب قانون اساسی، حقوق ملی را ثابت و برقرار دارند. هنگام اتمام حجت روس که منجر به انحلال مجلس دوم شد، در بوشهر مردم به تحریم کالاهای روس و انگلیس پرداختند و آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی لایحه جهادیه به‌منظور حمایت اهالی آذربایجان را صادر کرد. تاریخ معاصر نشان می‌دهد مشروطه‌خواهانی که رهبری مردم را در برابر استبداد برعهده داشتند، هنگام جنگ جهانی اول نیز رهبری مردم در مبارزه با استعمار را به دست گرفتند.
• پژوهشگر حوزه مطالعات خلیج‌فارس