قناتها از دیروز تا امروز
گروه تاریخ اقتصاد- مردم ایران قدیم برای حفر قنات از چشمههای طبیعی که آب مورد نیاز ساکنان اولیه فلات ایران را تامین میکرد، الهام گرفتند. سیستم حفر قنات در حال حاضر، به جز تغییرات بسیار جزئی که در آن حاصل گشته، همان سیستم حفاری گذشته است. به واقع اگر به خدمت گرفتن تکنولوژی جدید در حفر قنات کنار گذاشته شود، چیزی اضافه بر دانش پیشینان برای این کار در دست نخواهد بود. حفر قنات به دو مرحله تقسیم میشود؛ مرحله اول: بررسی محل، از لحاظ امکان حفر قنات مشتمل بر آبیابی، حریم و ترازکشی؛ مرحله دوم: طریقه حفر آن و برآورد هزینه.
گروه تاریخ اقتصاد- مردم ایران قدیم برای حفر قنات از چشمههای طبیعی که آب مورد نیاز ساکنان اولیه فلات ایران را تامین میکرد، الهام گرفتند. سیستم حفر قنات در حال حاضر، به جز تغییرات بسیار جزئی که در آن حاصل گشته، همان سیستم حفاری گذشته است. به واقع اگر به خدمت گرفتن تکنولوژی جدید در حفر قنات کنار گذاشته شود، چیزی اضافه بر دانش پیشینان برای این کار در دست نخواهد بود. حفر قنات به دو مرحله تقسیم میشود؛ مرحله اول: بررسی محل، از لحاظ امکان حفر قنات مشتمل بر آبیابی، حریم و ترازکشی؛ مرحله دوم: طریقه حفر آن و برآورد هزینه.
در آخرین نقطه مجرای قنات که مد نظر است قنات تا آنجا پیشرفت نماید، قبل از اقدامات دیگر یک یا چند حلقه چاه حفر میکردند. این عمل را تا آنجا ادامه میدادند که آب دائم و سطح قشر غیر قابل نفوذ به دست آید. این چاههای امتحانی را در اصطلاح قناتی، گمانه میخواندند.
انتخاب محل حفر گمانه هم مهم بود، چون باید در محلی حفر میشد که آب وجود داشت، نظریات کرجی در این باب با موازین علمی امروز بسیار نزدیک و هماهنگ است. پس از اقدامات اولیه، اقدام به حفر کانال و مجرا میشد. ابتدا مسیر قنات را به فواصل ۲۵ الی ۳۰ متر میخکوب میکردند و حلقه چاههای لازم را از روی همین محاسبه حفر میکردند. پس از آن از یک حلقه چاه به آخر مانده، مجرا را به طرف گمانه حفر میکردند، تا آب مجرا در گمانه جاری شود و تراز کف قنات از روی جریان آب به دست آید و به همین ترتیب از طرف گمانه به طرف مظهر قنات حفر میگشت. پس از آن تنبوشهها را به دو سبب یا به دلیل فرو نرفتن آب در نقبها و کم نشدن آن یا برای جلوگیری از نفوذ کثافات در هنگام عبور آب از نقبهای کمعمق و آبادیها در مجرای آب نصب میکردند.نصب تنبوشهها و استفاده از خمیر آهک مخلوط شده با روغن زیتون، شیر یا تخم مرغ برای متصل کردن تنبوشهها به هم، یکی از راههای دوام قنات در طولانی مدت بود.
در کل، ساختمان کاریزها بسیار ساده بود و در جایی که مردم میدانستند آب در عمق کمی قرار دارد. اقدام به حفر گمانه میکردند و برای افزایش آب قنات در مجرای زیرزمینی، شاخههای منشعب ایجاد میکردند، یا چند قنات موازی را به هم متصل میکردند یا طول کاریز را با حفر گمانههای جدید افزایش میدادند. در ایران طول کاریزها به شانزده کیلومتر میرسید. نوع دیگری از کاریز در ایران وجود داشته است که برای احداث آن چاهی در نزدیکی رودخانه حفر میکردند و با زدن نقب آب چاه را به اراضی کم ارتفاعتر دور از بستر رودخانه میرساندند.
قنات در خراسان
در اقوال گذشتگان تعداد قناتهای خراسان به تنهایی ۴۲ هزار قنات آمده است. قنات در خراسان دوره اسلامی به دلیل آب و هوای خشک و نیمهبیابانی آن، بیشک از مهمترین شبکههای آبیاری این ناحیه بوده است. قناتهای نیشابور در زیر شهر جاری بودند و با خارج شدن از شهر، روی زمین جاری شده و مزارع را آب میدادند.
آب برخی از این قناتها هم داخل شهر جاری بود. بیشتر قناتهای نیشابور در رود بزرگ آن به نام سغارذ گرد میآمدند و به این طریق دوباره برای آبیاری مزارع مورد استفاده قرار میگرفتند. گاهی عمق آب قنات از سطح زمین کمابیش صد درجه بود. مردم در نیشابور معمولا با پایین رفتن از چهار تا هفتاد پله به قنات میرسیدند.
در شهر هرات با وجود فراوانی آب به دلیل وجود رودخانه هریرود باز در بلوکات توران و تونیان، خیابان، پروانه و هوا دشتک در شمال رود و بلوک کمبراق و اداوان در جنوب رود از آب کاریز استفاده میشد. مردم ولایات بادغیس از توابع هرات علاوه بر آبهای روان از آب کاریزها هم بهره میبردند. در ولایت قهستان به ویژه در شهرهای بیرجند و تون از آب کاریز جهت کشاورزی به صورت گستردهای استفاده میکردند. آب شهرهای قاین و اسفراین هم از طریق قنات تامین میشد؛ همچنین دوازده قنات ـ برخی آب شیرین و برخی آب شور ـ آب شهر قاین را تامین میکردند.
- برگفته از مقاله مساله آبیاری و آبرسانی در خراسان (قرن چهارم تا هفتم هـ.ق) با تاکید بر حمله مغول/ مظهر ادوای، بهارستان.
ارسال نظر