جاده ای ناموجود به نام «ابریشم»!

گروه تاریخ اقتصاد- پژوهشگران ایرانی که درباره جاده ابریشم قلم فرسایی کرده اند، اغلب جمله ای به این مضمون می‌نویسند که «می دانیم این نامگذاری مربوط به سده ۱۹ میلادی است و سابقه تاریخی ندارد» و سپس به سخن شان درباره جاده ابریشم ادامه می دهند! دکتر منوچهر ستوده بیش از یک دهه در گروه های تاریخ و باستان شناسی دانشگاه تهران به تدریس جغرافیای تاریخی ایران و خراسان بزرگ پرداخته است. او طی دهه ۸۰ خورشیدی سه جلد کتاب درباره آثار تاریخی ورارود و خوارزم منتشر کرد. ستوده در زمینه تصحیح متون کهن هم دستی داشته و شناخت جامعی از متون کهن تاریخی و جغرافیایی ایران و سرزمین های اسلامی دارد. کتاب سترگ ده جلدی وی «از آستارا تا استرآباد» که پژوهش میدانی گسترده ای است، حاصل پیمایش محققانه سراسر کرانه جنوبی دریای کاسپی، از آستارا تا گرگان، است. منوچهر ستوده در سال ۱۳۷۹ نیز برنده جایزه بنیاد موقوفات افشار برای یک عمر کوشش علمی در زمینه ایران شناسی شد. جایزه ای که کسانی چون کلیفورد ادموند باسورث، نذیر احمد، شارل‌هانری دوفوشه کور، نجیب مایل هروی، برت فراگنر و... دریافت داشته اند. منوچهر ستوده اکنون با افتخار در آستانه صدسالگی است. در اینجا دو جستار از این پژوهشگر فرهیخته را که در مجله باستان پژوهی (دوره جدید، شماره ۱۳-۱۲) منتشر شده است، منتشر می‌کنیم: «... من در زمره دعوت شدگان گروه «پژوهش درباره جاده ابریشم» بودم، روزی که اولین جلسه تشکیل شد، خدمت آقای [دکتر محمود] بروجردی بودیم، حدود دوازده تن دیگر از جمله آقای دکتر [ناصر] تکمیل همایون هم بودند، یک دفعه آقای مهندس [احمد] حامی پریدند و سه عدد نقشه بر دیوار کوبیدند و شروع کردند به سخنرانی که جاده ابریشم از اینجا شروع شده، به اینجا رسیده و از اینجا به آنجا رفته و بالاخره از ترکیه سر درآورده است. من ایشان را دوست دارم، اما حقیقت را نمی‌توان نادیده انگاشت. خدمت شان عرض کردم، اگر جاده ابریشمی بوده، ما متجاوز از سیصد متن جغرافیایی داریم یکی از یکی بهتر، جغرافیدانانی داریم چون مقدسی، وی زمانی که به نیشابور رسیده می گوید که مردم این شهر عمامه های خود را به جای اینکه از راست ببندند، از چپ می بندند، چنین مردی با این دقت، جغرافیای مملکت ما را نوشته، اما از «جاده ابریشم» ذکری نکرده است. دیگر جغرافیدانان و سفرنامه نویسان مسلمان هم تا قرن دهم هجری، از این مساله سخنی به میان نیاورده اند، یک دفعه اروپاییان معلوم نیست چگونه و چرا این نام را ابداع کرده اند. ما جاده ای داشته ایم که از شرق شروع می شد و به غرب می رفت. می توان به اصطلاح امروزی گفت «جاده ترانزیتی». حفاظت این جاده ها و کف تراشی این جاده ها همه بر عهده ایرانیان بوده است. اسنادی داریم که نشان‌دهنده ورود کاروان ها به ایران و خروج آنها از ایران است. در هیچ یک از این اسناد، نامی از «جاده ابریشم» برده نمی شود. من خدمت آقای بروجردی عرض کردم که اول ثابت کنید که جاده ابریشمی بوده، بعد بروید روی آن کار کنید. به عقیده من یک نقشه از دوره هخامنشی، یک نقشه از دوره اشکانی، یک نقشه از دوره ساسانی و چهار/پنج نقشه از دوران اسلامی مکه تهیه شود، و جاده ها مشخص گردند، معلوم خواهد شد ما راه هایی داشته ایم که بر اثر تغییر حکومت ها اندک دگرگونی در آنها حاصل شده است. در این جاده ها از شرق به سوی غرب و برعکس عبور و مرور می شده، و انواع ادویه و کالاهای دیگر نقل و انتقال می یافته که یکی هم ابریشم بوده است و همه این جاده ها هم زیر نظر ایران بوده است. چه معنا دارد که نام یک کالا را بر تمام این جاده ها در طی تاریخ بدهیم. نباید اجازه بدهیم که فرنگیان با اغراض سیاسی که دارند برای ما تعیین تکلیف کنند، باید دقیقا این جاده ها را از شرق تا غرب شناخت. آقای مهندس حامی که می گوید ما پل ابریشم داریم که ابریشم از آن عبور می کرده، نمی تواند درست باشد. ما در گیلان پل داریم به نام «مرغانه پل» یعنی پلِ تخم مرغ، پس بفرمایید که از این پل تخم مرغ عبور می دادند! شاید کسی، پولداری یا فقیری، از درآمد ابریشمی که داشته پلی به این اسم ساخته است یا پیرزنی در گیلان از فروش تخم مرغ های خود در راه رضای خدا پلی ساخته، به نام «مرغانه»؛ ده ها حدس دیگر می توان زد. به هر حال، ما جاده ای داشته ایم که از پکن آغاز می شد و وارد خاک ماوراء النهر می گردید و پس از سرازیر شدن از پامیر، از سمرقند و بخارا که از آن ما بود عبور می کرد و پس از گذشتن از داخل ایران به نصیبین و سرزمین های غربی وارد می شد. به  تحقیق شناخت این جاده اصلی و جاده فرعی آن قابل ارزش است...» «... چینی عمده ترین کالایی بود که در این جاده حمل می شد. به نظرم اگر اسم این جاده را «جاده چینی» بگذاریم بامسماتر است! مقصد این چینی هم اروپا نبود. این ظروف وسیله زندگی مردم بود و در طول جاده، در جاهای مختلف پخش می شد؛ یعنی چینی را می دادند و در برابرش متاعی دیگر می گرفتند و چینی از آنجا دوباره بار و حمل می شد. گذشته از اینها، حدود ۶۰ تا ۶۵ متن جغرافیایی داریم که یکی از دیگری قوی تر است، از ۲۲۷ هجری تا آخر قرن دهم. این کتاب ها به دو قسمت اساسی تقسیم شده اند: المسالک و الممالک، یا الممالک و المسالک. معمولا قسمت اول ممالک است (کشورها، شهرها و جاهای مختلف)، و قسمت دوم مسالک (یعنی جاده ها). در این جاده ها اگر حوصله و دقت کنید، می بینید فواصل به قدری درست ثبت شده که حتی یک کیلومتر هم زیاد و کم نیست. اگر مثلا فاصله کاروانسرایی را که الان موجود است، می گوید شش فرسخ، وقتی می رویم و اندازه می گیریم، می بینیم درست شش فرسخ است. از اینکه بگذریم، از این نوع که در این کاروانسراها علف برای چهارپایان هست یا نه، یا به دهی در نزدیک آن دسترسی هست یا نه، چشمه آب شیرین دارد یا ندارد، یا اگر خواستید چیزی بخرید، نانی، ماستی، چیزی پیدا می شود یا نه و... همه اینها را ذکر می کنند. خُب، اینها که تا این حد دقت قلم داشتند، و این قدر ریزه کاری می کردند، چطور می شود که حتی یک بار هم، در این ۶۵ کتاب قطور، نامی از جاده ابریشم نمی برند؟» «جاده ابریشم خیالی است و در خارج تحقق پیدا نکرده است... تمام این راه ها از قدیم راه چین خوانده می شد و ایران قدیم با این جاده با چین در ارتباط بود. باز اروپای تازه از راه رسیده که می خواهد خودمحوری خود را ثابت کند به نام گذاری های جدید پرداخته است. این نام در هیچ یک از کتاب های جغرافیای [دوران] اسلامی دیده نشده و سابقه ندارد که جاده ای در جهان به نام یکی از کالاهایی که از آن می گذرد، خوانده شود... اروپا باید اندیشه خودمحوری را از دماغ بیرون کند و اجازه دهد که جهان چنانکه بود، بماند و هر روز نام کشور و رود و کوه و منطقه‌ای را عوض نکند.» آسیای مرکزی یعنی چه! «یکی از ترفندها و حیله های سیاست استعماری تغییر نام های جغرافیایی است. روس ها پس از اینکه یکی از بزرگ ترین کانون های تمدن جهانی یعنی «تمدن سغدی» را به چنگ آوردند، به جای نام خوارزم و ورارود، این خاک را آسیای میانه یا ترکستان خواندند. اگر منظور از آسیای میانه، میانه آسیا است، اینجا که میانه آسیا نیست. اگر رشته کوه های اورال را حد فاصل میان اروپا و آسیا قرار دهیم و فاصله آن را از سامان غربی ورارود و خوارزم به حساب آوریم بیش از دو سه درجه اختلاف نیست. در صورتی که از حد شرقی همین خاک تا آخر حدود چین بیش از پنجاه درجه شرقی اختلاف است. پس چگونه می تواند اینجا میانه آسیا باشد؟ این ناچیز حد میان آسیا و اروپا را شکست و خاک اروپا را تا پوزه اسپانیا و پرتغال به حساب درآورد. جواب این محاسبه صحیح بود؛ یعنی ورارود و خوارزم میان اروپا و آسیا قرار می گرفت. پس باید تمام این خاک را «اوراسیای میانه» خواند نه «آسیای میانه»، پس کاسه ای زیر نیم کاسه باید باشد. آنچه آلکساندر‌هامبولت در اثر خود به نام آسیای میانه در سال ۱۸۴۳ میلادی نوشته یاوه سرایی محض است. نیکولای خانیکُف درباره تقسیم بندی او می نویسد: «روشی را که‌هامبولت به کار برده است، فاقد شرایط لازم جغرافیایی است و برای تعیین مرزهای آسیای مرکزی باید عوارض طبیعی را شاخص قرار داد.» فردیناند ریچتوفن در کتابی که به عنوان چین نوشته است، نظریه تازه ای اظهار می کند. او قاره آسیا را از نظر جغرافیای تاریخی به دو منطقه «مرکزی» و «پیرامونی» تقسیم می کند و می گوید: «کلیه بخش های داخلی آسیا با شبکه آب های سطح الارض آن را باید آسیای مرکزی خواند». از این آقایان باید پرسید، اگر ریگی به کفش خود ندارید، چرا محدوده های قبلی جغرافیایی را تغییر نام می دهید؟ خوارزم از دو هزار سال پیش از میلاد خوارزم بوده و ورارود (=ماوراء  النهر=پاردریا) بیش از ۳۵۰۰ سال تمدن دارد. قدمت خُتَن را از آثار مکشوف در تورفان می توان دانست. به نظر شما منظور از نامگذاری های جدید این نیست که ما از دو شهر کهن «سمرقند» و «بخارا» دست بکشیم و این دو نام چندین هزار ساله را زیر سرپوشِ «آسیای میانه» خفه کنیم؟» منابع ۱. منوچهر ستوده، ۱۳۷۴، «جاده ای به نام جاده ابریشم نداریم»، مجله زمان، شماره ۵، صص ۲۰-۲۲ ۲. منوچهر ستوده، ۱۳۶۷، «جاده ای به نام ابریشم هرگز وجود نداشته»، مجله ساختمان، شماره ۶، صص ۱۲۰-۱۲۱ ۳. منوچهر ستوده، ۱۳۸۳، «جاده ابریشم-  ایلات و عشایر ایران»، فصلنامه اباختر، سال سوم، شماره ۹-۱۰، صص ۹۵-۹۸ ۴. منوچهر ستوده، ۱۳۸۴،   آثار تاریخی ورارود و خوارزم، جلد اول: سمرقند و بخارا، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات افشار، صص ۲۰-۱۹.

جاده ای ناموجود به نام «ابریشم»!