اسناد ملی و هویت تاریخی
رسم نگهداری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده است. در دوران هخامنشیان هسته مرکزی و زیربنای تشکیلات اداری امپراتوری را «بایگانی سلطنتی» تشکیل می داد. در حقیقت مغز متفکر سازمان اداری، رییس بایگانی سلطنتی بود که فرمان‌های شاه را به زیردستان ابلاغ می‌کرد؛ وی مسوول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی، فرمان‌ها و دستورهای شاه و دیگر وقایع مهم روز بود. پس از فتح ایلام، ایرانیان با لوحه‌های گلی آشنا شدند و از کاربرد آن در امور تجاری و اداری اطلاع یافتند. ایرانیان در میانه قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند چرم و پاپیروس برای نوشتن استفاده می‌کردند، اما به سبب آسیب‌پذیری این مواد، اسناد و مدارک دوره هخامنشی دوام زیادی نیاورد و بیشتر آنها از بین رفت. اسناد باقیمانده از دوران هخامنشی در مقایسه با اسناد موجود در آرشیوهای منطقه، بسیار اندک است. خوشبختانه با وجود ظرافت و آسیب‌پذیری این اسناد، معدودی از آنها که از چرم و پاپیروس بوده، در شن‌زارهای مصر پیدا شده است. یکی از این گنجینه‌های پرارزش، یک کیسه پستی حاوی چندین نامه است. این نامه‌ها که به دلایل نامعلومی به مقصد نرسیده، حاوی دستورهایی به افراد مختلف بوده و در سال‌های ۴۱۰ تا ۴۱۱ پیش از میلاد نوشته شده است. بی‌تردید سازمان های آرشیوی سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهایی که محل زندگی شاهان ایرانی بود، وجود داشته است. پس از تسلط یونانیان بر ایران، اسکندر با بهره‌گیری از شیوه‌ها و بنیادهای آرشیوی ایرانیان، سازمان آرشیوی سلطنتی ایران را توسعه داد و حتی هنگامی که نسخه‌های اصلی اسنادش دریک آتش‌سوزی از بین رفت، بی‌درنگ دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد که در اختیار فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را بازنویسی کنند. در دوران پس از اسلام نیز با توجه به تاکید فراوان آموزه‌های اسلامی روی فرهنگ کتابت، حجم اسناد مکتوب و طبیعتا نیاز به سازماندهی و نگهداری آنها را افزایش داد. همچنین اهتمام مسلمانان در امر کتابت و پاسداری از قرآن شریف خود نقش بسزایی در سیر رو به جلوی این فرآیند، ایفا کرده است. جالب است بدانید؛ طولانی‌ترین آیه قرآن نیز، به موضوع ثبت اسناد و کتابت آنها اختصاص دارد. آنان شیوه ایرانیان را در حفظ و نگهداری اسناد، در سرزمین‌های خویش نیز به کار بردند. در دوره صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت می‌شد. محل نگهداری این دفترها که «انبار دفترخانه دیوان اعلا» نام داشت ظاهرا عمارت چهلستون بود. در دوره قاجاریه از زمان فتحعلی شاه، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان‌ها در دربار نگهداری می‌شد و آرشیو جزو اداره بیوتات به شمار می‌رفت. از زمان ناصرالدین شاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک گردآوری می شد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت. سرانجام در سال ۱۲۷۸ خورشیدی وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد. پس از انقلاب مشروطه و طی سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۹ خورشیدی اقدام‌هایی برای به کاربردن روش‌های نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارت هیات‌های فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت. سرانجام در اردیبهشت ۱۳۰۹ تاسیس مرکزی برای حفظ اسناد دولتی در جلسه هیات وزیران به تصویب رسید. به این ترتیب تا سال ۱۳۴۵ که لایحه تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» به هیات دولت ارائه شد، هرچند وقت، یکبار لوایحی در این باره مورد بررسی قرار می‌گرفت. پس از طرح لایحه مزبور در ۲۳/۸/۴۵ و طی مراحل مختلف رد و قبول، سرانجام در جلسه هفدهم اردیبهشت ۱۳۴۹ مجلس شورای ملی قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران را به تصویب رساند و برای اجرا به دولت ابلاغ کرد. به این سان مقدمات تشکیل آرشیو ملی ایران به عنوان پاسدار فرهنگ و هویت تاریخی کشور به وجود آمد.
ارسال نظر