خلع احمدشاه قاجار از سلطنت و پایان دوره قاجار
در روزهای پایانی فروردین ۱۲۹۳ دولت ایران موضوع استقراض از کشورهای خارجی برای تامین مخارج تاجگذاری آخرین پادشاه قاجار را اعلام کرد. این در حالی بود که در روز ۱۸ مرداد ۱۲۸۸ احمد میرزا فرزند محمدعلی شاه قاجار، در سیزده سالگی به پادشاهی برگزیده شده بود. تشریفات انتقال سلطنت از محمدعلی شاه به پسرش غیرعادی بود. چند روز پس از فتح تهران یعنی در روز ۱۸ مرداد ۱۲۸۸ شمسی مصادف با ۲۷ جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۷ هجری قمری، یک مجلس عالی از رجال و بزرگان مشروطه‌خواه که خود را نماینده مردم می‌دانستند محمدعلی شاه را که همراه خانواده به سفارت روس پناهنده شده بود از مقام سلطنت خلع و احمد شاه را به‌جای وی برگزیدند. برگزیده شدن احمد میرزا به سلطنت باعث شد که وی از پدر و مادر خود که مقرر بود خاک ایران را ترک نمایند جدا شود. مشروطه‌خواهان نامه‌ای به سفارتخانه‌های روس و انگلیس نوشتند مبنی بر اینکه چون ملت سلطان احمد میرزای ولیعهد را به شاهنشاهی ایران انتخاب کرده است سفرای روس و انگلیس باید وی را تسلیم کنند.
محمدعلی شاه به علت علاقه مفرطی که به پسر سیزده ساله خود داشت راضی به تسلیم او نبود و می‌گفت که او باید تا حد بلوغ با من باشد و اگر این کار ممکن نیست پسر دیگرم محمدحسن میرزا را انتخاب کنند. اما آزادیخواهان حاضر نبودند احمدشاه در خارج تربیت شود. احمدشاه نیز متقابلا به پدر و مادر علاقه داشت و حاضر به جدایی از آن دو نبود. اما مقاومت بی‌فایده بود و در نتیجه طرفین در حالی که به شدت می‌گریستند با یکدیگر وداع کردند. شاه در کالسکه مخصوص نشست و به دستور نماینده سفارت روس اشک از چشمان خود پاک کرده به راه افتاد. قشون ملی در اطراف کالسکه حلقه زدند و رهسپار سلطنت‌آباد شدند. چند تن از سفارت روس و انگلیس شاه را تا سلطنت‌آباد بدرقه کردند. روز دوم رجب ۱۳۲۷ در حالی که شهر را آذین بسته بودند شاه را با شکوه فراوان از سلطنت آباد به کاخ گلستان منتقل ساختند.
تاجگذاری احمدشاه یک ماه قبل از آغاز جنگ جهانی اول صورت گرفت. اقدامات او برای بیرون راندن قوای انگلیسی و روسی که طبق قراردادهای ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵ ایران را به دو منطقه نفوذ خود تقسیم کرده بودند بی‌نتیجه ماند. با وقوع انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ در روسیه، دولت این کشور قرارداد ۱۹۱۵ با انگلیس را لغو کرد و نیروهای خود را از ایران فراخواند. به دنبال آن نیروهای انگلیسی حاضر در ایران به سمت شمال پیشروی کردند و تقریبا تمام خاک ایران را تحت نفوذ خود درآوردند.
پایان جنگ جهانی اول نوید دهنده دوران خوبی برای خاورمیانه و ایران نبود. حفظ و نگهداری هندوستان، طمع به بازارهای داخلی منطقه، دسترسی به نفت و مقابله با خطر بلشویسم، چهار محور فعالیت استعمار انگلستان در ایران و خاورمیانه را تشکیل می‌داد.
لرد کرزن، وزیر خارجه وقت انگلیس در پی انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ در ایران بود که با تحقق یافتن آن ایران آشکارا به مستعمره انگلستان تبدیل می‌شد و کلیه امور مالی و گمرکی نظامی کشور را به دست می‌گرفت. اما این قرارداد به دلیل مخالفت مردم و روحانیون و به ویژه چهره‌هایی چون مرحوم سید حسن مدرس و دکتر محمد مصدق در مجلس شورای ملی هرگز به اجرا درنیامد.
در اواخر دوران حکومت احمدشاه، قیام‌های متعددی در مناطق مختلف ایران از جمله گیلان (میرزا کوچک خان)، تبریز (شیخ محمد خیابانی) و خراسان (کلنل محمدتقی خان پسیان) به وقوع پیوست که همگی آنها به دلیل عدم هماهنگی و انسجام لازم سرکوب شدند. سلطنت احمدشاه تا ۱۳۰۴ ادامه یافت و در این سال وی تحت فشار رضاخان از پادشاهی خلع شد. پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ عملا قدرت از دست احمدشاه خارج شده بود. او با از دست دادن تدریجی اکثر اختیارات خود، رهسپار اروپا شد و زمام امور کشور را عملا به رضاخان که «سردار سپه» و نخست‌وزیر بود، سپرد. رضاخان نیز مرحله به مرحله زمینه خلع وی را از قدرت فراهم ساخت.سرانجام در نهم آبان ۱۳۰۴ ماده واحده‌ای به صورت طرح تقدیم مجلس پنجم شد که در آن خلع قاجار از سطنت و سپردن حکومت موقت به رضاخان خواسته شده بود. این ماده واحده به پیشنهاد «سیدمحمد تدین» نایب رییس مجلس مطرح شد. براساس این پیشنهاد مسوولیت تعیین شکل حکومت آتی بر عهده مجلس موسسانی بود که باید بعدا تشکیل می‌شد. پیشنهاد تدین در همان روز طرح، با ۸۰ رای مثبت از مجموع ۸۵ نماینده حاضر در مجلس به تصویب رسید و به این ترتیب به حدود ۱۳۰ سال حاکمیت سلسله قاجار بر ایران خاتمه داد.
متن طرح قانونی انقراض قاجاریه به شرح زیر بود: «مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت ایران انقراض سلسله قاجاریه را اعلام کرده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص رضاخان پهلوی واگذار می‌نماید. تعیین حکومت قطعی موکول به نظر مجلس موسسان است که برای تغییر مواد ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ و ۴۰ متمم قانون اساسی تشکیل می‌شود.»
به این ترتیب احمدشاه که از همان ابتدا علاقه‌ای به شاهی نشان نداده بود، آخرین پادشاه سلسله قاجاریه لقب گرفت و از سال ۱۳۰۲ زندگی در اروپا را برگزید.
احمدشاه در سال‌های پایانی عمرش در پاریس سرمایه و دارایی خود را در بورس به کار انداخت و از این معاملات سود سرشاری برد، مقادیری زمین نیز در اطراف پاریس خریداری و باغ بزرگی در آن احداث کرد. وی سرانجام در نهم اسفند ۱۳۰۸ در سن ۳۲ سالگی در محلی به نام نویی سورسن، حوالی پاریس بر اثر ورم کلیه درگذشت.
منابع:
احمدشاه از کودکی تا سلطنت، مهشید موسوی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
واکنش احمدشاه به انقراض قاجاریه، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
صد سال، صد چهره؛ وقتی احمد شاه خردسال به قدرت رسید، محمود طلوعی
ارسال نظر