مصطفی کاظمی

کشورهای اروپایی در قرن نوزدهم به لحاظ تاسیس نهادهای اقتصادی منطبق با ماهیت کسب و کار شهروندان، گام‌های بلندی برداشته بودند. تاسیس نهادهایی مثل بانک و شرکت‌های بیمه برای تکمیل و رشد فعالیت‌های صنعتی و تجارت خارجی در این کشورها اجتناب ناپذیر بود. در دوران یادشده اما اقتصاد ایران فاقد نهادهای مدرن بود و اصولا به دلیل اقتصاد کشاورزی و عشایری و همچنین استبداد شاهی در دوران قاجار، کسب و کار به شکل مدرن معنایی نداشت. به همین دلیل است که تاسیس نهادهای مهم مثل بانک و بیمه در ایران نیز توسط غربی‌ها به ویژه انگلیس و روس انجام شده است. نوشته حاضر، نگاهی به تاریخ زاد و رشد فعالیت و صنعت بیمه در ایران دارد.

بیمه در لغت به معنی ایمن داشتن جان و مال از خطرات احتمالی است و بنا به فرهنگ لغت دکترنفیسی بیمه به معنی اطمینان در مقابل مخاطره‌ای است که محتمل‌الوقوع است.

در اصطلاح حقوقی بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می‌کند و در ازای پرداخت وجه یا وجوهی ازطرف دیگر، درصورت وقوع یا بروز حادثه، خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد متعهد را بیمه‌گر، طرف تعهد را بیمه گذار و وجهی که از طرف بیمه‌گذار به بیمه‌گر پرداخته می‌شود را حق بیمه و آنچه که بیمه می‌شود را موضوع بیمه می‌نامند.در همه جای دنیا، اشاعه و توسعه بیمه همراه با وجود خطر است از دیرباز انسان همواره چه به‌صورت فردی یاجمعی در معرض مخاطراتی بوده است که باعث آسیب‌های جدی به مال،جان ووضع معیشتی وی وارد می‌آید. امنیت یکی از نیازمندی‌های بشر در زندگی است و یکی از علل پیدایش این صنعت همین نیازمندی است. درعبارتی ساده‌تر، بیمه یک مکانیسم انتقال ریسک و نوعی تعاون و همیاری اجتماعی به‌منظور سرشکن کردن زیان فرد یا افراد معدود بین همه افراد گروه یا جامعه است.

با این معنی، بیمه در ایران سابقه طولانی داشته و همواره مردم این مرز و بوم، با الهام از تعالیم دینی و فرهنگی خود، برای کمک به جبران خسارت‌های ناخواسته‌ای که برای دیگر هموطنان و حتی مردم دیگر کشورها پیش می‌آمد فعال و پیشگام بوده‌اند. تاریخ بیمه درایران به دورانی دورتر از هخامنشیان یعنی حدود ۴۸۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش مربوط می‌شود.

سابقه تاریخی این موضوع حکایت از این دارد که بیمه در ایران از دوره کیقباد (حدود پنج هزار سال پیش) آغاز شده است. در این دوره اگر کسی دچار آسیب می‌شد باید به او تاوان یا بیمه داده می‌شد و به بیمه، تاوان و به بیمه شدگان دریغمندان می‌گفتند. پادشاهی کیقباد برابر دوره‌ای است که در ایران پادشاهی‌های کوچک (ملوک الطوایفی) پدید آمده بود. ایرانیان در آن زمان دریافتند که زیر یک درفش و یک حکومت مرکزی بودن، بسیار بهتر است و در برابر دشمنان یارای مقاومت بیشتری دارند، به همین دلیل از میان خود یک شاه انتخاب کردند که بر بقیه حکومت می‌کرد و شاهنشاه خوانده می‌شد. در آن زمان، کیقباد نماد شاهی بود که تمام ایران به فرمانش بودند. یکی از این فرمان‌ها پرداخت بیمه به آسیب دیدگان بوده است. در زمان پادشاهی کیقباد اگر کسی دچار آسیب می‌شد یا خانه‌اش آتش می‌گرفت یا کشتزارش با خشکسالی بی ثمر می‌ماند باید به او تاوان یا بیمه داده می‌شد.غربی ها، همیشه فکر می‌کردند که بیمه یا تاوان در ایران باستان از زمان هخامنشیان به‌وجود آمده است، اما این گمان اشتباه است، چون آنها نوشته‌های ایرانی مانند اوستا و کتاب‌های پهلوی و شاهنامه را نخوانده‌اند و تنها به لوحه‌های گلین دوره هخامنشی اکتفا کرده و تصور کرده‌اند که فقط کارگران و مهندسانی که به ساختن کاخ‌ها و... مشغول بودند بیمه می‌شدند.طبق اشعار شاهنامه، کیقباد فرمان‌های مختلفی را برای پرداخت تاوان به مردم آسیب دیده صادر کرده است، طبق فرمان این پادشاه، می‌توان به آن کس که کار می‌کند و از کار کردش توشه به‌دست نمی‌آورد از محل درآمد پادشاه کشور، روزی داد. این فرمان برای همگان صادر شده و می‌توان گفت امروزه به این فرمان کیقباد، بیمه همگانی (سوانح و عمر) می‌گویند.

در ایران باستان برای همه افرادی که دچار پیشامدهای نابه‌هنگام یا ناهنجار می‌شدند نیز تاوان (بیمه سوانح) پرداخت می‌شد و میزان پرداخت بیمه به اندازه میزان خسارت وارد شده به آن شخص در نظر گرفته می‌شد. طبق اشعار شاهنامه، تاوان نه تنها به کسانی که دچار سوانح و بلایایی طبیعی دچار شده بودند، بلکه به کسانی که خانه یا اموال آنها هم به سرقت رفته بود تعلق می‌گرفت و برای آنان که در جنگ آسیب و سختی می‌دیدند بیمه حوادث یا تاوان در نظر گرفته می‌شد. همچنین بیمه عمر هم از انواع تاوان‌هایی بود که به بازماندگان فرد فوت شده تعلق می‌گرفت. پژوهش‌های باستان ‌شناسان و لوحه‌ها و اسناد به دست آمده درتخت جمشید نیز براین نکته تاکید دارند که در دوره هخامنشی نیز، تمام کسانی که در تخت جمشید کار می‌کردند و حقوق می‌گرفتند در آن زمان بیمه بوده‌اند. پاره‌ای قراردادهای بیمه شبیه قراردادهای بیمه متقابل دریایی درمیان اقوام ساحل‌نشین خلیج فارس قبل از اسلام نیز معمول بوده است.پس از ظهور دین مبین اسلام در ایران، به دو قاعده حقوقی که یکی برقراری نفقه ضمن عقد عمومی است که شبیه بیمه عمر بوده و دیگری ضمان جریره است و تداعی‌کننده نوعی بیمه مسوولیت است برمی‌خوریم.

اشکال ابتدایی بیمه در قالب همیاری و تعاون در بیش از ۵هزار سال قبل در منطقه بین‌النهرین و مابین اقوام بابل نیز رواج داشته است و در آثار و قواعد قراردادهای بیمه‌ای در قانون حمورابی در ۲۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح آورده شده و همینطور، توسط تمدن فینیقی هم در کنار دریای مدیترانه نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.بیمه به شکل کنونی از ابداعات ایتالیایی‌ها یا اسپانیولی‌ها در قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی است. نخستین بیمه‌نامه‌های به‌دست آمده در سال‌های ۱۲۴۷ و۱۳۷۰ میلادی در شهرهای ژون وبروگ تنظیم شده است. در ایران، پس از احداث پستخانه، به سال ۱۲۲۹ هجری شمسی و عضویت دولت ایران به عضویت اتحادیه عمومی پست در سال ۱۲۵۶ هجری شمسی، اداره پستخانه که زیر نظر وزارت طرق وشوارع بود به وزارت رسایل واگذار گردید. مقارن سال ۱۲۹۴ هجری شمسی یک نفر روسی به‌نام آقای استال به ریاست پستخانه منصوب گردید که با ورود وی بیمه بسته‌های پستی در ایران مرسوم شد.