عباس جنت‌علیپور

میرزاملکم خان از رجال سیاسی دوران قاجار زندگی و زمانه معماگونه‌ای دارد. برخی او را پیشگام تجدد در ایران دانسته و باور دارند که اگر افکار و عقاید او در اداره جامعه دوره قاجار اجرا می‌شد، ایران روزگار بهتری داشت. برخی دیگر اما او را یکسره وابسته به انگلیس دانسته و معتقدند آنچه او گفته و نوشته و توانسته اجرا کند، برای وابستگی بیشتر ایران به غرب بوده است. عباس جنت‌ علیپور در نوشته حاضر، خلاصه‌ای از تاکتیک‌های سیاسی میرزاملکم خان را توضیح داده است. میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله (۱۸۲۳.م ۱۲۴۹ق-۱۹۰۸-۱۳۲۶ق) همچنان‌که از لقبش پیدا است، قرار بوده که در نظم و سیاق‌دادن به امور دولت نقش موثری داشته باشد، اما چه نظمی و چه سیاقی را باید از شیوه تربیت ملکم‌خان و گفته‌ها و کرده‌هایش پرسید. پدر ملکم‌ که از مسیحیت به کیش اسلام درآمده بود، فرزندش را از کودکی به فرنگ فرستاد تا فنون، علوم و مناسبات آنان را بیاموزد. وی بعد از آنکه به ایران هم آمد، ارتباطش با خارج برقرار بود. ملکم‌خان گرچه در گیرودار دلالی و قرارداد بازی مناصب و موقعیتش از دست رفت، اما نفوذش را از راه دیگری ادامه داد. فراموشخانه و روزنامه قانون، عصای دست او برای نفوذ در ارکان مختلف سیاست، دیانت، دولت و دانش بودند و رساله‌ها، مقاله‌ها و شگردهای تبلیغاتی و تاکتیک‌های سیاسی او باعث پررنگ‌شدن مسیری در تاریخ ایران شد که تحت عنوان «تجددخواهی» ایران را به دربارها، تجارتخانه‌ها، صنایع، محافل و لابی‌های فرنگیان می‌رساند. هم عقاید میرزاملکم‌خان و هم اقدامات عملی او، از هر حیث قابل مطالعه تاریخی است و مواضع او در مورد دین و دنیا، تلفیق علم و عقل و تحول در فرهنگ، اقتصاد، اجتهاد و...، زاویه‌های فکری و فرهنگی خاصی را در تاریخ ایران باز نمود که باید دید از کجا تا به کجا است. جامعه ایرانی در ابتدای قرن نوزدهم (در دوران حاکمیت قاجاریه) با جوامع خارج از خود (مانند: عثمانی، کشورهای اروپایی و غیره) ارتباط پیدا کرد و دریافت که در آن جوامع تغییر و تحولات بسیاری به‌وقوع پیوسته و ایران از این نظر بسیار عقب‌افتاده است. جامعه ایران در این زمان به‌تدریج با دو دسته تغییرات مواجه شد:

الف‌- توسعه شهرنشینی و تغییر و تحولات اجتماعی و اقتصادی، توقعات جدیدی را پیش‌ روی حکومت گذاشته بود؛ توقعاتی که حاکمیت قاجاری خود را ملزم به برآوردن آنها نمی‌دانست و حتی اگر ملزم می‌دانست، از لحاظ مالی، اجرایی، تجربه و تخصص، قادر به پاسخگویی نبود.

ب‌- گسترش سریع ارتباطات در قرن نوزدهم در قالب پیدایش تلگراف، را‌ه‌آهن، ترجمه کتاب، روزنامه و مهمتر از همه مسافرت هزاران ایرانی برای ‌اولین‌بار به خارج از ایران که موجب آشنایی ایرانیان با جوامع دیگر شد.

این دو عامل، زمینه‌ را برای پیدایش فکر تغییر و ضرورت انجام اصلاحات در ایران ایجاد کردند. افرادی همچون شاهزاده عباس‌میرزا نایب‌السلطنه و امیرکبیر از جمله کسانی بودند که در زمینه اصلاحات در ایران اقداماتی انجام دادند و در این راه با مشکلات عدیده‌ای مواجه شدند که برخی حتی جانشان را بر سر آن فدا کردند. میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله نیز در زمره همین اشخاص است که فکر ایجاد تغییر و تحول در سطح جامعه را در سر می‌پروراند و با توجه به جایگاه خاص اجتماعی که داشت (وی زمانی یکی از کارمندان عالی‌رتبه دولتی به‌شمار می‌رفت و زمانی هم به‌عنوان فردی که تمام مناصبش را از دست داده، در شمار مخالفان حکومت محسوب می‌شد) دست به انجام اقداماتی در زمینه اصلاحات زد. در این مقاله سعی شده است به‌طور خلاصه اقدامات میرزاملکم‌خان در ایجاد اصلاحات، تحت عنوان تاکتیک‌های فعالیت‌های وی، مورد بررسی قرار گیرد.

وی فرزند میرزایعقوب اصفهانی بود که در قصبه ارمنی‌نشین جلفا در کنار زاینده‌رود، متولد شد. پدرش میرزایعقوب در دوران جوانی با مسافرت به کشورهای اروپایی و تسلط بر زبان‌های روسی و فرانسه و همچنین اندکی آشنایی با تحولات روز جهان، توانست به‌عنوان مترجم در سفارت روسیه در تهران مشغول به‌کار شود. وی در سال‌های بعد کیش مسلمانی را برگزید.

وی میرزاملکم را در سن ده‌سالگی برای تحصیل به اروپا (یکی از مدارس ارامنه پاریس) فرستاد. ملکم‌خان پس از بازگشت از فرانسه به‌کار مترجمی استادان اروپایی در دارالفنون پرداخت. اطلاعاتی که وی در زمینه سیاست، حکمت طبیعی و مهندسی به‌دست آورد و همچنین انجام یک‌سری آزمایشات در زمینه شیمی و فیزیک، سبب جلب توجه دیگران به وی شدید که در توسعه و گسترش فراموشخانه نیز از آن بهره‌مند شد.