نفت ایران - رازها، امتیازها! -۱۱
پسر روزولت حامی سینکلر
نفت شمال ایران برای روس‌ها و انگلیسی‌ها جذاب بود و آنها در مجادله با یکدیگر بودند که ناگهان رقیب سوم از راه رسید. شرکت‌های استاندارد اویل و سینکلر از آمریکا وارد عرصه رقابت شدند و البته با خود نیز رقابت داشتند. پسر روزولت رییس‌جمهور آمریکا در نقش گروه فشار نیز به میدان آمده بود...
حسن یکتا
نفت شمال ایران برای روس‌ها و انگلیسی‌ها جذاب بود و آنها در مجادله با یکدیگر بودند که ناگهان رقیب سوم از راه رسید. شرکت‌های استاندارد اویل و سینکلر از آمریکا وارد عرصه رقابت شدند و البته با خود نیز رقابت داشتند. پسر روزولت رییس‌جمهور آمریکا در نقش گروه فشار نیز به میدان آمده بود... مصوبه جدید مجلس ایران، هیاهوی بسیاری را به همراه داشت. روزنامه‌های کشور به دو دسته طرفداران و مخالفان اصلاحیه تقسیم شدند و یکدیگر را به باد انتقاد گرفتند. تعدادی از روزنامه‌ها هوادار اعطای امتیاز نفت شمال به استاندارد اویل و تعدادی دیگر طرفدار اعطای آن به شرکت آمریکایی سینکلر بودند. طرفداران استاندارد اویل بیشتر زیر نفوذ شرکت نفت ایران و انگلیس قرار داشتند و طرفداران سینکلر توسط سفارت شوروی در تهران حمایت می‌شدند. در همین زمان نماینده شرکت جنوب در تهران شایع کرد که برخی از نمایندگان مجلس به وی گفته‌اند: «اگر استاندارد، دویست هزار تومان رشوه بدهد؛ امتیاز اعطا می‌شود والا به سینکلر داده خواهد شد.» به این ترتیب، کوشیدند تا اصلاحیه مجلس و واگذاری احتمالی امتیاز نفت شمال به شرکت سینکلر را ناشی از پرداخت رشوه از سوی این شرکت به نمایندگان مجلس ایران وانمود نمایند.از سوی دیگر، با انتشار خبر مصوبه جدید مجلس ایران، استاندارد اویل با یک عقب‌نشینی آشکار از مواضع گذشته خود اعلام کرد که «حاضر است، کاملا با تقاضای دولت ایران موافقت کند و از دادن سهم به کمپانی نفت جنوب خودداری نماید.» اما این امر شدنی نبود، چرا که مخالفت انگلیسی‌ها و شرکت نفت جنوب را به دنبال داشت. علاوه بر این، اوضاع داخلی ایران چنان نابسامان بود که بحث بر سر امتیاز نفت شمال بیهوده بود و شرکت‌های خارجی به دلیل بی‌ثباتی سیاسی در ایران علاقه‌ای به سرمایه‌گذاری در آن نداشتند. تلگرام حسین‌علا به احمد قوام در تاریخ ۱۸ ژوئن ۱۹۲۲م / ۲۸ خرداد ۱۳۰۱ش به خوبی شرایط موجود در ایران و نوع نگاه مسوولین شرکت‌های نفتی آمریکایی و مقامات این کشور را نسبت به این شرایط ترسیم می‌کند. او نوشت: «... متاسفانه از تهران اخبار وحشت‌انگیزی راجع به خستگی و استعفای اعلیحضرت [احمدشاه] و قصد تشکیل جمهوری و اختلافات وکلا و ضعف وزرا... و افراط روزنامه‌ها و ازدیاد تحریک بلشویک و دیکتاتوری رضاخان و تهیه مشارالیه در بستن مجلس شورا و مداخلات دائم سیاست چپی‌ها در انتخابات کابینه و بیم آنها در آینده از مراکز موثق می‌رسد که بنده را حقیقتا مضطرب نموده است. حکومت نظامی با حضور مجلس و توقف اعلیحضرت در خارج مورد اندیشه بعضی مراکز واقع شده. یقین است، این اخبار مخفی نمانده و به دولت آمریکا می‌رسد.» اوضاع و شرایط نابسامان ایران و خط مشی استاندارد اویل این فرصت را به شرکت سینکلر با مدیریت پسر روزولت - رییس‌جمهوری سابق آمریکا- داد تا نمایندگان خود را برای مذاکره به تهران اعزام نماید. این نمایندگان در ۲۴ جولای ۱۹۲۲ در تهران پیشنهاد خود را درباره امتیاز نفت شمال ارائه دادند که مواد اساسی آن از این قرار بود: «اولا بعد از آنکه مجلس اعلام نماید که هیچ‌گونه امتیاز معتبر قانونی در حدود این امتیاز به کمپانی دیگری داده نشده است، سینکلر مسوولیت هر نوع دعاوی را نسبت به این امتیاز بر عهده خواهد گرفت. ثانیا صریحا تعهد می‌کند که امتیاز مزبور یا سهام آن را جز به اتباع آمریکا و ایران به دولت دیگر یا اتباع دولت دیگر واگذار ننماید. ثالثا تمام مصرف نفت و بنزینی را که دولت برای ایران و صنایع ایران لازم بداند؛ به قیمتی که برای کمپانی تمام شده است در ایران بفروشد. رابعا نظر به اینکه ماده فوق برای اهالی ایران و صنایع مملکت، کلی اهمیت دارد، به این جهت عایدات دولتی را کمتر تقبل می‌نماید. به این ترتیب که از ۱۶درصد منافع خالص شروع و به نسبت ازدیاد منافع تا ۲۵درصد از منافع خالص بپردازد. خامسا بعد از امضای امتیازنامه فورا برای استقراض ده میلیون دلار که معادل ۱۴میلیون تومان است با یکی از بانک‌های معتبر آمریکا توسط نماینده خودشان و وزیرمختار ایران داخل مذاکره شده و از قرار ۷درصد و به اعتبار عایدات نفت و تحدید تریاک و دخانیات به موعد بیست سال استقراض می‌نماید و تعهد می‌کند که بعد از امضای امتیاز به فاصله دو هفته شروع به پرداخت وجه شود.»
با انتشار پیشنهاد شرکت سینکلر، استاندارد اویل به دست و پا افتاد و آشکارا اعلام کرد که تمام شرایط دولت و مجلس ایران را خواهد پذیرفت. این شرکت توسط مورگان شوستر به وزیر حسین‌علا خبر داد که «استاندارد قطعا تمام تقاضاهای دولت و مجلس را قبول می‌کند.»
اما دولت ایران این اقدام استاندارد را نمایشی برای اغفال خود و به‌دست‌آوردن فرصت برای خنثی‌کردن کار و مسدودکردن راه موافقت سینکلر تلقی کرد. به همین جهت، قوام در نامه‌ای به حسین‌علا نوشت : «مصلحت در این است، مدتی برای دادن پیشنهاد قطعی استاندارد معین شود. بعد از انقضای آن موعد، تکلیف دولت معلوم شود.»
در پی این تهدید، استاندارد اویل کوتاه آمد و موافقت خود را با شرایط دولت و مجلس ایران اعلام کرد. متعاقب آن شرکت در ۱۲ تیر ماه ۱۳۰۱ (۳ژوئیه ۱۹۲۲) موافقت‌‌نامه‌ای درباره نفت شمال ایران با مورگان‌شوستر امضا کرد و پذیرفت:
۱- دیباچه قرارداد کمپانی نفت جنوب و استاندارد به‌کلی حذف شود.
۲- امتیاز نفت شمال فقط به استاندارد اعطا خواهد شد.
۳- استاندارد در مدت امتیاز، اداره و کنترل امور را به‌دست می‌گیرد و در صورت تخلف، امتیاز باطل است.
۴- به استثنای صدی بیست از سهام کمپانی استاندارد یا کمپانی‌های فرعی آنکه به ایران منتقل می‌شود، مابقی سهام اساسی در مالکیت استاندارد باقی می‌ماند.
۵- به دولت و اتباع ایران حق داده می‌شود، محصولات تصفیه شده نفت را که برای مصارف داخلی و نه به جهت فروش و تجارت با خارج، لازم دارند، به قیمتی که تمام شود و کمپانی تولید و تصفیه یا کمپانی فروشنده آن را معلوم کنند، به علاوه صدی پانزده خریداری نمایند.
۶- سهام اساسی که به دولت و اتباع ایرانی واگذار می‌شود، قابل انتقال به غیر نیست، مگر با موافقت کمپانی
استاندارد اویل.
ارسال نظر