روزی که انتشارات پنگوئن متولد شد

تاریخ تحولات کتاب که نوشته حاضر به آن پرداخته است به روزهایی می‌رسد که صنعت چاپ و نشر می‌تواند از برخی تولیدات صنعتی استفاده کرده و شکل کتاب را از حالت زشت اولیه به زیبایی که با تصویر به دست آمده است، تبدیل کند. انتشارات پنگوئن پیشتاز این مقطع از تاریخ کتاب است. علاوه بر ارزش‌های گوناگون وسایل ارتباط جمعی و امکان دسترسی به آنها در همه جا، از دو نظر رسانه‌ها بر کتاب رجحان دارد: از طرفی قیمت آنها نسبتا ارزان تمام می‌شود و از طرف دیگر به ظاهر جالب و خوشایند می‌باشد.

حال آنکه کتاب زیبا قیمت گرانی دارد و کتاب ارزان‌قیمت با جلد تیره و کاغذ خاکستری یا کاهی و حروف نازیبایی که در چاپ آن به کار می‌رود به صورت وحشتناکی زشت و ملال‌آور است. به این جهت سینما، رادیو و تلویزیون، کتاب را هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ ذوق زیبایی پسندی تحت فشار قرار می‌دهد. وقتی که وارد یکی از سینماهای محله خود می‌شویم با پول یک ساعت کار می‌توانیم مدت دو ساعت ناظر و شاهد جریان داستانی قشنگ در یک محیط عالی راحت باشیم، در این صورت علتی ندارد که پول سه چهار ساعت کار یا بیشتر را خرج خواندن همان داستان در کتابی کنیم که هرچه ارزان‌تر باشد ناخوشایندتر هم هست؟

از تمام این ملاحظات شاید همین موضوع زیبایی مهم‌ترین آنها باشد. از جنگ دوم جهانی به این طرف استفاده از مواد پلاستیکی ناشی از ترکیبات شیمیایی و تعمیم ذوق و سلیقه مربوط به زیبایی‌های صنعت به طور کلی زندگی روزانه افراد مردم را از زشتی‌ها زدود. در زمینه تجارتی این تحول قبل از شروع جنگ با فروشگاه‌هایی با «قیمت مقطوع» که همان نوع مرغوب‌تر فروشگاه‌های ارزان قیمت انگلیسی و آمریکایی باشد شروع شد. سال ۱۹۳۵ در بسیاری از کشورها سال فروشگاه‌های بزرگ با شعب متعدد محسوب می‌گردد، چه در این سال در زندگی مردم بعضی زیبایی‌ها تازه به صورت خدمات عمومی ارائه گردید. شاید یادآوری این موضوع بی‌مورد نباشد که متروی پرزرق و برق مسکو نیز که در یک نظام دیگر اجتماعی همان نقش تزیین زندگی روزمره را داشت در همان سال ۱۹۳۵ به وجود آمد.

سال ۱۹۳۵ موقعی است که عالیجناب آلن‌لن Allen Lane در انگلستان موسسه انتشارات پنگوئن را بنیان گذارد. کتاب‌های پنگوئن شاید آنقدرها هم زیبا نبود، ولی پوشش‌های کاغذی سفید و قرمز رنگ همین کتاب‌های جلد شده که به قیمت ۶ پنی به فروش می‌رفت، جلوه خاصی به آنها می‌داد. در آلمان برای چاپ‌های قدیمی توشنیتز مجبور شدند به سرعت وضع خود را با ذوق و سلیقه مردم آن روز همان طور که این رقیب جوان ابتکار به خرج داده بود تطبیق دهند، چنانکه به‌زودی پوشش‌های الوان و خوشایند برحسب نوع ادبی آنها جانشین پشت جلدهای تیره و غم‌انگیز گردیدند.

موسسه پنگوئن این ادعا را نداشت که کتاب‌هایی برای عامه مردم تهیه کرده است. اداره‌کنندگان آن ظاهرا از قبول این نقش سرباز می‌زدند، چنانکه گویی در این افکار نوعی تفاخر وجود داشته باشد و شاید در واقع هدف اصلی آنها ایفای چنین نقشی نبوده است؛ ولی همان طور که گفته‌اند انسان وسایلی فراهم می‌آورد که بعد از او تاریخ جای آنها را مشخص می‌کند.

یکبار دیگر تحول تازه‌ای درست به موقع فرارسیده بود. پیدایش پنگوئن همزمان با اوضاع و احوال تاریخی مساعد با انتشار این نوع کتاب یعنی کتابی که قابل استفاده برای همگان باشد، گردید. چندسال پیش از آن در فرانسه تجربیاتی نظیر تجربیات فایارد Fayard و فیرنزی Rerenczi که با همین طرز فکر انجام گردید و ظاهرا در شرایط مالی بهتری قرار داشت به نتایجی که از آن انتظار می‌رفت نائل گردید. انتشارات پنگوئن وقتی به بازار آمد که کتاب‌های «پرفروش» کلت «Colette»، موریاک «Mauriac» و دوژیونو «de Giono» و از مدتی پیش «کتاب جدید مصور» فیرنزی Ferenczi تجدید چاپ شده و به قیمت سه فرانک و نیم یعنی معادل یک شیلینگ به فروش می‌رفتند، با این حال تنها بارها ساختن هدف «کتاب برای همگان» بود که کتاب مصور فوق توانست مدت زمان کوتاهی بعد از پیدایش پنگوئن دوام بیاورد.محتاج به یادآوری است که کلکسیون‌های Reklam در آلمان و Universal در کالپ اسپانیا از نظر تجارتی احتمالا وضع مساعدتری داشتند، لیکن نداشتن بازار فروش مانع از آن بود که تیراژ این قبیل نشریات افزایش یابد.

برعکس اقدام پنگوئن در مسیری توسعه یافت و رونق گرفت که شاید بنیانگذار آن بدان نمی‌اندیشید، به هر صورت اقدام تاریخی عالیجناب آلن‌لان در آن لحظه معین که اوضاع و احوال کامل مساعد بود، اعم از اینکه چنین هدفی را تعقیب می‌کرد یا نه، موجب گردید که درها بر روی کتاب برای همگان گشوده گردد.این تحول باشتاب بسیار بر اثر عوامل قوی تسریع کننده پدیدار گشت. جنگ، به وجود آمدن رژیم‌های سوسیالیستی در قسمت بزرگی از کشورهای تولیدکننده کتاب و بالاخره توسعه آزادی و دموکراسی و نتایج فرهنگی آن از مهم‌ترین عوامل مزبور محسوب می‌شوند.