مستوفی الممالک

مستوفی الممالک

میرزا حسن‌خان مستوفی موسوم به «مستوفی الممالک» از نخست وزیران مشهور عصر قاجار در ۱۲۵۱ هجری شمسی در تهران متولد شد. پدر او میرزا یوسف آشتیانی سال‌ها وزیر مالیه و مدتی نیز صدر اعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار بود. به همین دلیل مستوفی از سنین نوجوانی در دربار شاه رفت و آمد داشت و در سال‌های بعد توانست کارمند دفتری ناصرالدین شاه شود. شاه به دلیل اعتمادی که به میرزا یوسف داشت، مستوفی ۱۲ ساله را پس از مرگ پدرش به وزارت مالیه کشور منصوب کرد و میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر را به عنوان نایب او مامور رسیدگی به کارهای مالیه نمود، اما میرزا هدایت نیز در ۱۲۷۱ هجری شمسی درگذشت و مستوفی ۱۹ ساله اداره امور مالیه را به دست گرفت.

پس از قتل ناصرالدین شاه ـ۱۲۷۵ ـ در اوائل سلطنت مظفرالدین‌شاه، امین‌الدوله صدر اعظم جدید که می‌خواست سروسامانی به وضع مالی کشور بدهد، ناصرالملک را به وزارت مالیه برگزید و مستوفی جوان که حاضر نبود مقامی پائین‌تر از وزارت داشته باشد رهسپار اروپا شد و به مدت ۱۰ سال به سیاحت و تجارت سرگرم شد. او در ۱۲۸۶ به درخواست میرزا علی اصغرخان امین‌السلطان (اتابک اعظم ) به تهران بازگشت و تنها سمت خالی کابینه یعنی وزارت جنگ را عهده‌دار شد. مستوفی در روز ۸ مرداد این سال جهت اخذ رأی اعتماد از سوی اتابک اعظم به مجلس معرفی شد، اما در همین روز اتابک هنگام خروج از مجلس ترور شد و به قتل رسید. میرزا حسن مستوفی در کابینه‌های میرزا احمد‌خان مشیرالسلطنه، میرزا ابوالقاسم ناصرالملک، حسینقلی خان نظام السلطنه مافی و میرزا جواد خان سعدالدوله نیز وزیر جنگ بود.

در دوره صدارت میرزا جواد‌خان سعدالدوله بود که تهران توسط مشروطه خواهان فتح شد _ تیر ۱۲۸۸ _ پس از خلع محمدعلیشاه و به سلطنت رسیدن احمد شاه، کابینه اول محمد ولی‌خان تنکابنی (سپهدار اعظم) تشکیل شد. در این کابینه، مستوفی وزیر مالیه بود. او در سومین کابینه محمد ولی‌خان نیز همین مسوولیت را داشت. با سقوط کابینه محمد ولی خان تنکابنی، مستوفی در ۳۸ سالگی مامور تشکیل کابینه شد و در سوم مرداد ۱۲۸۹ اولین کابینه خود را به مجلس دوم معرفی کرد. بیشتر اعضای کابینه او جوانانی بودند که در اروپا تحصیل کرده بودند. زمانی که میرزا حسن‌خان مستوفی الممالک کابینه خود را تشکیل داد، ایران در آستانه جنگ اول جهانی صحنه دخالت نیروهای انگلیسی، روسیه و آلمان بوده و وضع معیشتی مردم به شدت وخیم بود. از این تاریخ تا بهمن ۱۳۰۵ در یک دوره ۱۶ ساله، ۸ بار مستوفی مامور تشکیل کابینه شد، اما این کابینه‌ها تحت تأثیر بحران اقتصادی و سیاسی داخل و تبعات جنگ اول جهانی و مداخلات نیروهای بیگانه در ایران غالبا‌ کم دوام بود و عمر بعضی از آنها از چند هفته تجاوز نمی‌‌کرد.

کابینه اول مستوفی با مصوبه مجلس در مورد خلع سلاح افراد غیرنظامی مواجه شد. متعاقب این مصوبه، قوام‌السلطنه وزیر جنگ پس از چند اخطار به ستارخان و باقرخان با آنان که در پارک اتابک تهران مستقر بودند درگیر شدند. این درگیری با ده‌ها کشته و مجروح و سپس بازداشت باقرخان روبه‌رو شد.

کابینه دوم مستوفی با شروع جنگ اول جهانی و تاخت و تاز بیگانگان در ایران مقارن بود. کابینه سوم مستوفی با پیشروی نظامیان روس به طرف تهران و شورش مسلحانه نظام السلطنه مافی در غرب کشور همراه بود. کابینه چهارم با موج قحطی و مشکلات ناشی از جنگ در کشور ۱۰۰ روز بیشتر دوام نداشت، کابینه پنجم در اوج خودسری‌های رضاخان تشکیل شد و دولت ضعیف مستوفی که حتی بسیاری از وزیرانش گماشته رضاخان بودند، از سوی بعضی نمایندگان مجلس از جمله مرحوم مدرس استیضاح شدند و مجبور به استعفا گردیدند. مستوفی سپس در دوره پنجم مجلس از تهران به نمایندگی انتخاب شد. اما عمر این مجلس نیز در بهمن ۱۳۰۴ یعنی ۳ ماه پس از انقراض سلسله قاجار به پایان رسید. در اردیبهشت سال بعد رضا شاه تاجگذاری کرد سپس از مستوفی خواست مامور تشکیل کابینه شود. مستوفی خواستار آزادی عمل خود در انتخاب وزیران شد و رضا شاه نیز او را به استثنای وزارت جنگ که به فروغی واگذار کرده بود، آزاد گذاشت. مستوفی کابینه ششم خود را در چنین شرایطی تشکیل داد. او وزارت مالیه را نیز به وثوق‌‌الدوله عاقد قرارداد۱۹۱۹ سپرد. کابینه به دلیل آنکه در دوره فترت مجلس پنجم و ششم تشکیل شده بود به هنگام تشکیل مجلس ششم ـ تیر ۱۳۰۵ ـ طبق سنت پارلمانی استعفا داد، ولی مستوفی مجددا‌ با رأی تمایل مجلس کابینه جدید را که به دلیل بعضی تغییرات در هیات وزیران کابینه هفتم به شمار می‌رفت در شهریور آن سال تشکیل داد. این کابینه در بهمن همان سال با استیضاح نمایندگان مجلس سقوط کرد، ولی مجلس مجددا‌ به رییس‌‌الوزرائی مستوفی ابراز تمایل نمود. در نتیجه آخرین کابینه میرزاحسن‌خان مستوفی الممالک در بهمن ۱۳۰۵ تشکیل شد. این کابینه نیز در خرداد سال بعد با استعفای مستوفی فروپاشید.مرحوم مدرس در آن زمان گفته بود «مستوفی مثل شمشیر مرصع جواهر نشانی است که فقط برای روزهای بزم و سلام باید آن را به کار بست. مملکت ما امروز احتیاج به شمشیر برنده و فولادی دارد...»میرزاحسن‌خان مستوفی الممالک سرانجام در ششم شهریور ۱۳۱۱ در خانه یکی از بستگان خود در نزدیکی امامزاده قاسم دچار سکته قلبی شد و در سن ۵۹ سالگی در گذشت. او به دفعات ازدواج کرد و به هنگام مرگ ۲۳ فرزند از وی باقی ماند.

منبع:سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی