دفاع هویدا از قراردادهای 5گانه

امیرعباس هویدا نخست وزیر شاه

امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر حکومت محمدرضا شاه در سال ۱۳۴۳ طرح اجرای پنج قرارداد جدید نفت را به مجلس شورای ملی برد.پس از بررسی این طرح در صحن علنی مجلس، برخی از وزرا و نمایندگان مجلس شورای ملی و سنا از جمله دکتر یگانه، دکتر رمضانی، آقای مرتضوی، آقای رامبد، دکتر الموتی، دکتر مبین و غیره به انتقاد و دفاع از این قرارداد پرداختند. سپس امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت در صحن علنی مجلس حضور یافت تا به دفاع از طرح دولت بپردازد. وی پس از پاسخ به برخی از انتقادات نمایندگان بر تخصصی شدن صنعت نفت و آموزش نیروهای متخصص در این رشته فنی تاکید کرد.

مشروح سخنان هویدا که برگرفته از کتاب «تاریخچه و متن قراردادهای مربوط به نفت ایران» است و در سال ۱۳۴۴، توسط شرکت ملی نفت ایران چاپ شده است، در بخش پایانی این شماره تقدیم خوانندگان محترم می‌شود.

دفاع هویدا

در بدو امر از اینکه این قراردادها با دقت کافی و لازم در کمیسیون مورد بررسی قرار گرفت خیلی متشکرم و می‌دانم که سوالاتی که شد واقعا علاقه وافر سناتورهای محترم را به این کارها نشان می‌دهد. اینجا هم سوالاتی شد که سعی خواهم کرد پاسخ لازم به عرض سناتورهای محترم برسد. از اینکه جناب آقای دکتر صدیق فرمودند که متن انگلیسی موجود نبود خیلی معذرت می‌خواهم. دستور می‌دهم متن انگلیسی در اختیارشان گذاشته شود و نقشه هم برای اطلاعشان تقدیم خواهد شد.

راجع به قیمت اعلام شده سوالاتی فرمودید. همان‌طوری که اطلاع دارید قیمت اعلام شده و در قرارداد هم ثبت شد. قیمت اعلام شده از طرف دو طرف قرارداد تعیین می‌شود روی اصول قیمت‌گذاری نفت و روی اصول متداول در صنعت نفت و این ابتکاری که این دفعه در نظر گرفته شده این است که در قرارداد با کنسرسیوم موضوع تعیین قیمت اعلام شده نفت از طرف خود کنسرسیوم بود، ولی اینجا طرف اول یعنی ایران صاحب‌نظر خواهد بود و بدون اجازه ایران قیمتی اعلان نخواهد شد، لذا منافع ایران از این لحاظ و ثبات قیمت نفت از این لحاظ تایید می‌شود ضمنا نکته‌ای که دارای اهمیت می‌باشد چون این نفتی که به دست ما می‌آید پنجاه درصد آن به حساب شرکت ملی نفت خواهد بود و پنجاه درصدش به حساب آن شرکتی که طرف دوم قرارداد است. احیانا اگر ایران یعنی شرکت ملی نفت ایران بازاری برای سهم خودش در دست نداشته باشد امروز اجبارا نفتی را که باید به طرف اول قرارداد با یک قیمت نازل‌تری بفروشد و سر تعیین آن قیمت اشکالاتی به وجود می‌آمد، ولی فرمولی که به کار برده شد در این قرارداد جدید یعنی فرمول نیمه راه آن فرمولی است که شرکت‌های بزرگ بین خودشان عمل می‌کنند؛ یعنی اگر شرکت بریتیش پترولیوم بخواهد نفتی از شرکت شل بخرد طبق یک اصول که حساب کرده‌اند این نفت را بین هم به فروش می‌آورند. این فرمول در این قرارداد در نظر گرفته شده است که قیمتی که اجبارا بعدا اگر ایران بازار داشته باشد و نفتش را در اختیار طرف دوم قرارداد بگذارد در حدودی ثابت نگه می‌دارد که تخفیف زیادی داده نشود، لذا از این لحاظ برای ما یک تامین بیشتری است که نفتی که به دست می‌آوریم به یک قیمت بالاتری به فروش برسد. در بازارها مسلما این ابتکاری است که این دفعه در این قرارداد آمده و در قراردادهای دیگر نداریم و از لحاظ تثبیت قیمت نفت هم دارای اهمیت زیادی است.

راجع به قسمت مالیات، آقا سوال فرمودند که در اینجا بایستی به عرض سناتور محترم برسانم که این هم یک ابتکاری است که در این قرارداد جدید در نظر گرفته شده. در مورد مالیات بر درآمد آن مالیاتی که از شرکت‌ها وصول می‌شود از طرف دوم قرارداد برخلاف گذشته مقررات و نرخ مالیات بر درآمد تاریخ عقد قرارداد برای تمام مدت آن مورد اطلاع نبوده، بلکه آن شرکت‌ها موظف شده‌اند که نسبت به سود ویژه حاصله از عملیات خود طبق مقررات و قوانین مالیات بر درآمد ایران هر موقع که

قابل اجرا باشد مالیات متعلقه را بپردازد.

این مسلما در قرارداد کنسرسیوم همان‌طوری که اطلاع دارید به طور صریح نوشته شده به جز آن پنجاه درصدی که ذکر شده ایران حق دیگری ندارد. اینجا یک حقی برای خودش قائل شده است که بعدها اگر قوانین ما تغییر پیدا کند از این ماده استفاده خواهد شد.

سوال فرمودند که در بعضی از مجلات نفتی اطلاعاتی چاپ شده و گفته شده است که یکی از شرکت‌ها به زودی عملیات حفاری را شروع خواهد کرد، بقیه ادامه خواهند داد به عملیات لرزه‌نگاری یا اکتشاف. باید به اطلاع مجلس محترم سنا برسانم که یکی از مزایای این قرارداد این بود و اگر احیانا پذیره بیشتری به دست ایران آمد روی این اصل بود که قبل از اینکه مزایده گذاشته شود عملیات لرزه‌نگاری و ژئوفیزیکی به عمل آمد یعنی همین شرکت‌هایی که حاضر بودند در این مزایده شرکت کنند وجوهی به شرکت ملی نفت پرداختند و شرکت ملی نفت عملیات لرزه‌نگاری و مقدمات اکتشاف را تهیه کرد و در اختیار آنها گذاشت و روی این اصول آنها شرکت کردند و عده‌ای‌شان در مزایده برنده شدند. بدیهی است اکتشاف همیشه ادامه خواهد داشت و این شرکت‌ها به زودی تعیین و تاسیس و شروع به کار خواهند کرد و مسلما ارقامی که برای اکتشاف و برای عملیات در نظر گرفته‌اند این طور نشان می‌دهند که به زودی شروع به حفاری خواهند کرد چون اطلاعات کافی در دسترسشان هست مسلما هر شرکتی در آن ناحیه‌ای که هست سعی خواهد کرد اطلاعات بیشتری کسب کند، ولی خیال نمی‌کنم مانع از عملیات بشود. اغلب این شرکت‌ها نمایندگانشان در تهران هستند که همین که این قانون به تصویب مجلس سنا رسید و توشیح شد فورا شروع به تاسیس و اقدام خواهند کرد.

سوال دیگر راجع به رییس هیات‌مدیره و نایب‌رییس هیات‌مدیره و مدیرعامل بود. رییس هیات‌مدیره از طرف ایران تعیین می‌شود و مدیرعامل و نایب‌رییس هیات‌مدیره دو شخص هستند، ولی از لحاظ آراء فرقی نمی‌کند چون آراء مساوی است از هر دو طرف لذا این مقامی است یا تیتری است که به این شخص داده شده در موقعی که رییس هیات‌مدیره غایب است، ولی از لحاظ آراء هیات‌مدیره آن شرکت فرقی نمی‌کند. سوالی که فرمودند راجع به پذیره و استهلاک پذیره همان‌طور که فرمودند صحیح است. پذیره بعد از اینکه اکتشاف به نتیجه رسید و آن میدان، میدان تجاری اعلام شد در آن موقع پذیره مستهلک خواهند شد؛ یعنی پنجاه درصد آن به حساب آنها مراجعت داده خواهد شد. این عملی است که در تمام دنیا از لحاظ پذیره انجام می‌شود و چیز جدیدی نیست و بعد از ده سال طرف دوم به حساب مالیات خود می‌برد و در نتیجه فقط نصف آن عاید ایران می‌شود، ولی فراموش نفرمایید که اگر ما از بانک امروز برای یک برنامه عمرانی خود مبلغی را استقراض بکنیم بعد از مدتی ارزش آن پول در مقابل آن درآمدهای ما زیاد نیست و تقریبا ناچیز به حساب می‌آید. راجع به تخفیف قیمت اعلام شده این ماده در قرارداد گذاشته شده روی اصل ماده ۱۱ قانون نفت چون همان‌طوری که اطلاع دارند در ماده ۱۱ قانون نفت ذکر شده که شرکت ملی نفت حق دادن تخفیف دارد، لذا آن قانون در این قسمت هم منظور شده، ولی این معنایش این نیست که شرکت ملی نفت تخفیفی خواهد داد همان‌طور که ملاحظه می‌فرمائید صحبت از موضوع «قیمت نیمه راه» است و ممکن است که آن در آن قسمت هم تاثیر داشته باشد.

راجع به حق‌العمل برای مصرف داخلی که آن شیلینگی که فرمودند که به طرف دوم پرداخت می‌شود میزان آن همان‌طوری که ملاحظه می‌فرمائید خیلی جزئی است و فقط دو سنت در هر بشکه می‌شود و این سنت‌ها که به مصرف داخلی اضافه می‌شود، حق‌العملی است برای آن سرمایه‌گذاری که شده است ما نفتی ایجاد می‌کنیم به دست می‌آوریم برای بردن به خارج اگر در داخل مصرفش کنیم منافعی ندارد، چون باید در داخل به قیمت تمام شده به ما بفروشند، چون حق‌العملی احتیاج دارند چون مصارفی برای این کار شده برای این منظور آن شیلینگ را در نظر گرفته‌اند و در قرارداد ما با کنسرسیوم هم این نکته موجود است.

سوال بعدی جناب آقای دکتر صدیق راجع به داوری بود. همان‌طوری که اطلاع دارند این قسمت‌ داوری شبیه همان قسمت داوری است که در قرارداد‌های با شرکت‌‌های کنسرسیوم داریم. معمولا رییس دادگاه فدرال سوئیس شخصیتی است که در تمام قراردادهای ایران در نظر گرفته شده و در قراردادهای کشورهای دیگر نیز، لذا خیال نمی‌کنم که سابقه‌ای باشد که رییس دادگاه فدرال سوئیس خودداری کرده باشد از تعیین حکم ولی ما برای سفت‌کاری و برای اینکه بتوانیم احیانا اگر چنین عملی بشود صحبت از سوئد و نروژ و دانمارک کردیم و در قراردادهای دیگر که کشورهای دیگر هم امضا کرده‌اند این نکته گنجانیده شده است راجع به آن موضوع بسیار مهمی که حتما خود جنابعالی بارها تذکر فرمودید و شخصا من به آن علاقه دارم. آن نیروی انسانی است که مورد احتیاج نه تنها صنعت نفت بلکه برای این مملکت می‌باشد کاملا تصدیق می‌کنم که در این قسمت ممکن است در سال‌های گذشته به هیچ وجه دقت کافی نشده باشد. آن گزارش رابینز را که فرمودید شخصا قرائت کرده بودم من الان راجع به رقم محصلین ایرانی آن چون فرمودید ۲۵۰-۲۵۰۰ نمی‌دانم یک صفری از این طرف یا آن طرف اضافه یا کم شده است، ولی در هر صورت من خیال می‌کنم از ۲۵۰ محصل در انگلیس بیشتر داریم چون خود شرکت ملی نفت صد و خرده‌ای محصل در انگلیس دارد، لذا باید عده آنها بیشتر باشد، ولی در این قسمت شخصا در موقعی که در شرکت ملی نفت بودم به اهمیت این موضوع پی بردم و مذاکرات بسیار مفصلی همان موقع خود جنابعالی هم در شورای عالی نفت تشریف داشتید شخصا گزارشی آنجا تقدیم کردم. حتما باید فکر اساسی بکنیم چون نه به صلاح ما است که در صنعت نفت یا صنایع دیگر اشخاصی بیایند ایرانی هم باشند، ولی اطلاعات کافی نداشته باشند و نه صلاح ما این است که ما یا جوانان خودمان را بار نیاوریم و خارجی به جای آنها در صنعت نفت ما یا در صنایع دیگر ما کار کنند. خود من آن موقع حساب کرده بودم که اگر خرج متوسط یک خارجی را در صنعت نفت بگیریم یک به ده است؛ یعنی یک نفر مهندس عالی مقام ایرانی اگر خرجش یک باشد همان مهندس خارجی خرجش ده می‌شود، لذا از لحاظ صرفه هم که شده است، ما بایستی به این امر علاقه بیشتری نشان بدهیم و نیروی انسانی خودمان را بایستی مجهز بکنیم که پا به پا با ترقی مملکت ما از لحاظ کشاورزی و اقتصادی و از لحاظ صنعتی پیش بروند. مسلما نبایستی به آنجا برسد که فردا اگر توسعه صنایع ما با سرعت بیشتری پیش برود ما مجبور بشویم از کشورهای خارجی مهندس بیاوریم ما بایستی مهندسین خودمان را آماده بکنیم.

لذا من تصدیق می‌کنم که در این قسمت بایستی بیشتر کوشا باشیم و بایستی اطلاعات بیشتری به دست بیاوریم و ببینیم این محصلین ما که در ایران هستند یا در خارج هستند، اینها امروز در چه رشته‌هایی هستند، اینها را راهنمایی کنیم هدایت و ارشاد کنیم. هر سال نگوییم ۵۰ نفر ۱۰۰ نفر یا ۲۰۰ نفر برای این دانشکده می‌خواهیم؛ بلکه بایستی ببینیم این شاگردی که امروز وارد دانشکده فنی می‌شود و چهار سال دیگر مهندس می‌شود. ما در چهار سال دیگر چند مهندس احتیاج داریم؟ پس امسال باید ۵۰ نفر بگیریم سال دیگر ممکن است ۱۰۰ نفر و سال سوم ممکن است ۴۰ نفر را بگیریم بایستی واقعا روی اصول منطقی این نکات را در نظر گرفت و من به جنابعالی قول می‌دهم که در این قسمت همان‌طوری که از چند ماه پیش که حتما خاطر عالی مستحضر است اقداماتی شده است و این را ما ادامه خواهیم داد تا اینکه بتوانیم اولا بررسی بکنیم از نیروی انسانی حاضر و احتیاجات بعدی‌مان و بعد بتوانیم این دو کار را با هم تلفیق بدهیم که جوان‌های ما که در ایران تحصیل می‌کنند یا در خارج هستند ارشاد بشوند.

مسلما این نکته را توجه فرمودید که روی اصل اشکالاتی که ما با کنسرسیوم داشتیم و نتوانستیم با سرعت بیشتری وادار بکنیم که ایرانی‌ها در پست‌های بالاتری باشند در این قراردادها در نظر گرفته شده است که بعد از ده سال حداکثر دو درصد اکسپراشان ممکن است خارجی باشند، بدیهی است. ممکن است برای سال‌های متمادی ما آن ۲ درصد را داشته باشیم چون اکسپرهایی که می‌آیند به ایران ممکن است در بعضی قسمت‌هایی باشند که ما برای ۶ ماه احتیاج به یک اکسپر داشته باشیم و صرف نکند که ما یک اکسپر ایرانی در آن قسمت داشته باشیم برای اینکه کارهایی برای مدت کوتاهی هست، ولی در مذاکرات ما با شرکت‌های عامل در آن زمان دیده شد که همیشه چون اداره آن صنعت در جنوب به دست آنها است؛ یعنی در پالایشگاه اقلا شصت درصد آن صنعت به دست آنها است همیشه اکراه دارند که زودتر و با سرعت بیشتری به جوانان ما به ایرانی‌ها پست‌های مهم‌تری بدهند. در این قسمت دیگر این اشکالات مدنظر نخواهد بود، طبق قانون و طبق یک برنامه کارآموزی ایرانی‌ها را مجهز خواهند کرد که بتوانند پست‌های عالی این صنعت را به دست بگیرند. بایستی اینجا عرض بکنم که از مدت یک سال و نیم پیش در صنعت جنوب هم یک پیشرفت‌های زیادی در این قسمت نصیب ما شده است و الان ایرانی‌ها طبق برنامه‌های کارآموزی صحیح به پست‌های بالا رسیده‌اند و امیدوارم به زودی طول نکشد که بالاخره این پالایشگاه آبادان که مال ایران است و در خاک ایران است، رییس آن ایرانی بشود نه خارجی.

جناب آقای دکتر شفق استاد محترم راجع به استفاده از این وجوه فرمودند همان‌طور که در دفعه گذشته به عرضشان رساندم لایحه‌ای در مجلس شورای ملی است و آن لایحه به زودی تقدیم مجلس سنا خواهد شد و دولت مکلف است از وجوه پذیره نفت برای برنامه‌های عمرانی و توسعه صنعتی و اقتصادی کشور استفاده بکند و به هیچ وجه دیناری از این پول برای بودجه مستمر کشور استفاده بکند و به هیچ وجه دیناری از این پول برای بودجه مستمر کشور استفاده نخواهیم کرد. از این بیشتر خدمتتان عرض می‌کنم که بعضی از برنامه‌ها که هنوز به نظر ما برنامه‌هایی است که باید جزو بودجه معمولی کشور باشد، ولی متاسفانه وجوه آن از طرف سازمان برنامه پرداخته می‌شود، همان طور که در لایحه بودجه ملاحظه خواهید فرمود مقداری از آن هم پس داده شده به بوجه عمرانی یعنی باید ما برای مخارج مستمر کشور از منابع داخلی خودمان استفاده کنیم و از آن منابعی که قانون به ما اجازه داده است.

ولی نباید از این وجوه طوری استفاده شود که به نفع کشور نباشد مسلما بنده به ایشان قول می‌دهم که در این قسمت از طرف دولت حتما پروژه‌هایی تهیه خواهد شد که برای توسعه کشاورزی و صنعتی مملکت مورد استفاده قرار بگیرد.

راجع به موضوعی تذکر فرمودند که شخصا به آن علاقه زیادی دارم و آن موضوع راجع به سد است. بدیهی است که در یک چنین کشوری یعنی ایران که کشور کشاورزی است و نمی‌توانیم به ساختن سد بزرگ همیشه بپردازیم و احتیاج مبرمی به آب‌های باران و آب‌های جاری داریم، یک سیاست صحیح این خواهد بود که از این لحاظ با حفر چاه عمیق یا ساختن سدهای کوچک استفاده بیشتری از آب‌های روی زمین و زیرزمین ایران بکنیم. در این قسمت یک مطالعاتی در وزارت آب و برق به عمل آمده که من از آقای وزیر آب و برق خواهش خواهم کرد که با جنابعالی تماس بگیرند و آن اطلاعات را در اختیارتان بگذارند. جناب آقای شاهرودی راجع به بعضی امور نظریاتی فرمودند بدیهی است بنده خودم هم تصدیق می‌کنم آسفالت تهران آسفالت خوبی نیست نه امسال آسفالت خوبی بود نه سال گذشته، نه ۵ سال نه ۱۰ سال پیش، ولی بدون اینکه بنده اینجا بخواهم از عرایضی که خواهم کرد استفاده بکنم به عرضتان می‌رسانم که مناقصه‌ای که گذشته می‌شد در سابق برای آسفالت شهر تهران این بود که ابعاد خیابان را می‌دادند طول خیابان را می‌دادند و بعدا می‌گفتند که آن اطلاعات دقیق‌تر بعدا بین مهندس مشاور و آن برنده مناقصه تعیین خواهد شد.تصدیق خواهید فرمود که این طور نمی‌شود جاده داشت. جاده ما همان جاده‌ای خواهد بود که از شمیران می‌آییم به شهر و از شهر می‌رویم به شهر ری. اینها جاده نیست، جاده بایستی روی اصول صحیحی طبق اصول علمی مناقصه‌اش تهیه شود و خرج صحیحی هم برای نگهداری آن بشود. مسلما اطلاع دارند که وجوهی که برای جاده‌سازی شهرها خرج می‌شود از وجوه برنامه‌های عمرانی نیست، از درآمد شهرداری است، ولی مانع این نمی‌شود که بایستی آن درآمد شهرداری به مصرف صحیح برسد، لذا برای این کار وزارت آبادانی و مسکن و سازمان برنامه و وزارت راه ماموریت پیدا کردند و شاهراه‌های شهر تهران را با اطلاعات فنی تهیه کرده‌اند به زودی مناقصه‌اش گذاشته خواهد شد و امیدوارم که سال آینده که در اینجا درباره این جاده‌ها صحبت می‌شود از این لحاظ خاطرتان آسوده باشد. نمی‌گویم تمام جاده شهر، ولی بعضی از این جاده‌های شهر و بعضی از این پیاده‌روها همه اینها به ترتیب بهتری درخواهد آمد.

به طوری که حتما همه آقایان تصدیق فرمودید که این قراردادها، قرادادهای خوبی است، من خیال می‌کنم که اقدام بسیار موثری به عمل آمده بود تا روزی که ما قرارداد نفت را با کنسرسیوم امضا کردیم تا امروز خیلی فرق کرده. حتی روزی که آن قرارداد با ایتالیا بسته شد. برخی می‌گفتند این برای ایران هنوز زود است، ولی نه تنها آن برای ایران زود نبود، بلکه هنوز بعضی از کشورهای دیگر دنیا به آن نرسیده‌اند. ایران امروز پنج قراردادی امضا کرده که در دنیا نمونه است و حتما برای کشورهای دیگر نمونه خواهد بود. ما منظورمان این است که از نفت درآمد بیشتری داشته باشیم و آن درآمد هم برای پیشرفت مملکت و توسعه اقتصاد مملکت به خرج برسد، مسلما اینجا بایستی از همان جوان‌های ایرانی که جناب آقای دکتر صدیق فرمودند که باید آنها را حاضر کرد برای کار، تشکر کنیم. همان جوان‌هایی که بلکه سن اغلب آنها به ۴۰ نرسیده‌اند در شرکت ملی نفت زحمت زیادی کشیده‌اند و نتیجه آن هم امروز به عرضتان رسید.