اولین خرید تسلیحات از آمریکا
روزی که رژیم گذشته سقوط کرد، موضوع خرید تسلیحات ایران ازآمریکا و پیش پرداخت‌هایی که انجام شده بود در کانون توجه قرار گرفت. این ماجرا هنوز ادامه دارد و بخشی از بدهی پرداخت نشده آمریکا به ایران که موضوعی ۳۰ساله شده بابت خریدهای تسلیحاتی ایران از آمریکاست. نوشته حاضر تاریخچه‌ای از نخستین خریدهای ایران از آمریکا مربوط به ۶۰سال پیش را بررسی کرده است.
اشاعه کمونیسم در اروپا و آسیا به دنبال پیروزی اتحاد جماهیر شوروی در جنگ دوم جهانی، یکی از مظاهر اختلاف میان آن کشور با آمریکا و متحدین غربی‌اش بود. این پدیده یعنی ترویج عقاید چپ‌گرایانه برخوردار از حمایت مسکو در صحنه بین‌المللی، از جمله دلایل بروز جنگ سرد میان شرق و غرب بود. پس از آن بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های نظامی و اطلاعاتی آمریکا در کشورهای آسیایی و اروپایی در سال‌های پس از جنگ دوم جهانی، به بهانه مقابله با کمونیسم توجیه شد. اعلام طرح مارشال(۱) ـ‌خرداد ۱۳۲۶ ـ اعلام دکترین ترومن(۲) ـ دی ۱۳۲۷ـ یا اعلام انعقاد پیمان آتلانتیک شمالی(۳) ـ فروردین ۱۳۲۸ـ مظاهر مختلف اقدامات سیاسی و نظامی و اقتصادی غرب در برابر شوروی در اروپا و آسیا بود. حمایت‌های نظامی آمریکا از کشورهای آسیایی و اروپایی نیز گامی در همین راستا محسوب می‌شد.
روز ۳۰ خرداد ۱۳۲۶ ـ دو هفته پس از اعلام طرح مارشال از جانب آمریکا ـ موافقتنامه‌ای درباره خرید جنگ‌افزارهای نظامی معادل ۱۰میلیون دلار بین ایران و آمریکا به امضا رسید. این قرارداد اولین پیمان نظامی عمده میان ایران و آمریکا بعد از پایان جنگ دوم جهانی در زمینه خرید سلاح بود. پیمان در شرایطی به امضا رسید که حمایت شوروی از تجزیه‌طلبی در دو استان آذربایجان و کردستان و قدرت گرفتن سریع حزب توده با پشتیبانی روس‌ها و نیز امتیازخواهی‌های نفتی آن کشور، موجی از نفرت از روسیه را در محافل سیاسی ایران به‌وجود آورده بود.(۴) از این رو در آن زمان انعقاد چنین قرارداد سنگینی میان آمریکا با ایران مخالفتی را در میان نمایندگان مجلس برنیانگیخت. ماده واحده مربوط به این قرارداد در ۲۷ بهمن ۱۳۲۶ به شرح زیر در مجلس به تصویب رسید:
به منظور تکمیل وسایل ارتباطی، حمل و نقل، بهداشت، تجهیزات و تسلیحات نیروهای زمینی، هوایی و ژاندارمری ایران، مجلس شورای ملی به وزارت جنگ اجازه می‌دهد که از دولت آمریکا که طبق لایحه دولت پیشنهاد مساعدی در مورد فروش وسایل مزبور نموده است از مبلغی که از ده‌میلیون دلار تجاوز نکند وسایل مزبور را خریداری کند و بهای آن را ظرف مدتی که از ۱۲سال بیشتر نباشد از ابتدای سال ۱۹۵۰ به اقساط سالانه و با بهره ۸/۳ درصد بپردازد.(۵)
کمتر از ۴ ماه پس از امضای این قرارداد، پیمان دیگری در مهر ۱۳۲۶ توسط جورج آلن سفیر آمریکا در تهران و محمود جم وزیر جنگ به امضا رسید. به موجب این قرارداد مدت خدمت میسیون نظامی آمریکا در ایران تا پایان اسفند ۱۳۲۷ تمدید شد. (۶) این موافقتنامه که به موجب آن دولت ایران تمام اسرار و اطلاعات فنی خود را در اختیار مستشاران آمریکا قرار می‌داد، مشتمل بر ۵ فصل و ۲۵ ماده بود. قرارداد بدون اجازه و تصویب مجلس شورای ملی به اجرا گذارده شد و در سال‌های بعد با تغییرات عبارتی مختصر مرتبا تمدید گردید و تا سقوط رژیم شاه همچنان به قوت خود باقی ماند.(۷)
در آن زمان منابع خبری آمریکا، حجم معامله نظامی آن کشور با ایران را به مراتب بیشتر از آنچه که مقامات سیاسی دو کشور به آن اشاره کرده بودند، اعلام کردند.
به نوشته روزنامه‌های آمریکا و اظهارات هنری والاس معاون ریاست‌جمهوری و وزیر بازرگانی سابق آن کشور، بهای واقعی جنگ‌افزارها و وسایل مزبور سر به ۷۰میلیون دلار می‌زد. با این حال دولت آمریکا هنوز این مقدار جنگ‌افزار را برای تقویت ارتش ایران کافی نمی‌دانست. از این رو با استناد به «اصل ۴ ترومن» که در ۳۰ دی ۱۳۲۷ به تصویب کنگره رسیده بود، تلاش نمود تا کمک‌های بیشتری در اختیار ایران و سایر کشورهایی که در چارچوب منافع منطقه‌ای آمریکا باید تسلیح و تقویت می‌شدند، قرار دهد.
ترومن رییس‌جمهور آمریکا در سوم تیر ۱۳۲۸ درخواست خود را برای کمک به کشورهای مشمول «اصل ۴» با قید میزان آن، تسلیم کنگره کرد. او ۴۵میلیون دلار اعتبار درخواست کرد که با ۳۵میلیون دلار آن موافقت شد.
در پی درخواست رییس‌جمهور آمریکا، کنگره این کشور در ۱۴ مهر ۱۳۲۸ قانون «کمک به دفاع مشترک» را تصویب کرد و سپس در نخستین مرحله، مبلغ ۲۷میلیون دلار کمک نظامی به ایران و کره جنوبی و فیلیپین تخصیص داد و در ۳۰ خرداد ۱۳۲۹ کمیته روابط خارجی سنای آمریکا لایحه کمک ۵/۱۱میلیون دلاری آن کشور به ایران را تصویب کرد.(۸) به موجب یادداشت‌هایی که در دوم خرداد ۱۳۲۹ بین سفیر ایران در واشنگتن و معاون وزارت خارجه آمریکا مبادله شد کمک مزبور به مرحله اجرا درآمد و در مقابل دولت ایران متعهد شد از جنگ‌افزارهای مزبور تنها در اجرای هدف‌های ذکر شده در یادداشت استفاده کند و کمک نظامی هیچ کشوری را بدون موافقت ایالات‌متحده نپذیرد.
در ۴ مرداد ۱۳۲۹ کنگره آمریکا اصلاحیه‌ای به قانون کمک به دفاع مشترک افزود و ایران را از رده کره جنوبی و فیلیپین خارج کرد و در ردیف ترکیه و یونان قرار داد، آمریکا مجموعا ۱۳۱میلیون دلار برای کمک نظامی به این سه کشور در نظر گرفته بود. در مقدمه اصلاحیه مزبور قید شده بود که «ایران پس از جنگ جهانی دوم همان اهمیتی را کسب کرده است که ترکیه و یونان دارند.»(۹)
ارسال جنگ‌افزارهای آمریکایی که از اواخر سال ۱۳۲۸ آغاز شده بود، علاوه بر صدها کامیون شامل تعدادی تانک و توپ صحرایی و مسلسل سنگین و جنگ‌افزارهای دیگر می‌شد. مستشاران آمریکایی طرز استفاده از سلاح‌های مزبور را به پرسنل نظامی ایران می‌آموختند و ضمنا گروه‌هایی از افسران ایرانی به مدت شش‌ماه برای کارآموزی به آمریکا اعزام می‌شدند. در فاصله سال‌های ۱۳۲۶ـ ۱۳۳۰ مجموع کمک‌های نظامی آمریکا به ایران ۱۷۵میلیون دلار بالغ گردید. نظر آمریکاییان این بود که ارتش ایران را که در آن زمان از ده لشکر و ۱۵۰ هزار سرباز تشکیل می‌شد به یک ارتش نیم میلیون نفری افزایش دهند تا قابلیت شرکت در پیمان دفاعی خاورمیانه که طرح آن را تهیه کرده بودند داشته باشد.
پی‌نوشت‌ها:
۱ - جورج مارشال وزیر خارجه آمریکا در کابینه ترومن در خرداد ۱۳۲۶ طرحی برای نفوذ در کشورهای اروپایی ارائه کرد که بعدها به عنوان «طرح مارشال» معروف شد. این طرح متضمن کمک‌های اقتصادی آمریکا به کشورهای اروپایی خسارت دیده از جنگ دوم جهانی بود. آمریکا در ازای اعطای هر یک از کمک‌ها، امتیازات مورد نظر خود را که فلسفه ارائه طرح مارشال بود از دولت‌های اروپایی کسب کرد. طرح مارشال و دکترین ترومن که به فاصله ۳ ماه از یکدیگر ارائه شد، زمینه‌ساز اتحاد دولت‌های غرب اروپا در زیر چتر سیاسی و نظامی آمریکا بود. مارشال در ۲۴ مهر ۱۳۲۸ درگذشت.
۲ - برای آشنایی با دکترین ترومن به مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و اصل ۴ ترومن» در سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی مراجعه شود.
۳ - پیمان آتلانتیک شمالی ـ ناتوـ در ۱۵ فروردین ۱۳۲۸ / ۴ آوریل ۱۹۴۹ با هدف ایجاد یک اتحادیه نظامی در برابر کمونیسم میان آمریکا با متحدان اروپایی‌اش به امضا رسید.
۴ - موافقتنامه نفتی ایران و شوروی منعقده در ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ میان قوام نخست‌وزیر و سادچیکف سفیر شوروی در جلسه ۲۹ مهر ۱۳۲۶ مجلس شورای ملی رد شد.
۵ - سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، ۱۳۷۳، ص ۱۴۸.
۶ - ایران و قدرت‌های بزرگ در جنگ دوم جهانی، انتشارات پاژنگ، دکتر ایرج ذوقی،ص ۳۴۵.
۷ - سیاست خارجی ایران، همان، ص ۱۵۰.
۸ - روزشمار روابط ایران و آمریکا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، بهروز طیرانی، ص ۶۳.
۹ - سیاست خارجی ایران، همان، ص ۱۴۸.
ارسال نظر