برکناری تیمورتاش از وزارت دربار

گروه تاریخ اقتصاد - اوایل دی‌ماه ۱۳۱۱ شمسی رضا شاه پهلوی، عبدالحسین تیمورتاش را از مقام وزارت دربار برکنار و این وزارتخانه را منحل کرد. تیمورتاش مشهور به سردار معززالملک از رجال مشهور دوره قاجار و پهلوی بود که به مدت ۷ سال مسوولیت وزارت دربار را به عهده داشت. تیمورتاش نزدیک به دو ماه (از ۳ دی تا ۲۹ بهمن ۱۳۱۱) در خانه خود زیر نظر شهربانی بود و تحت بازجویی مستمر قرار داشت. در این مدت وی، امین‌التجار را موظف کرد تا به امور رسیدگی و اسناد مالی را از طرف وی امضا کند. در ۲۹ بهمن‌‌ همان سال با قرار مدعی‌العموم دیوان عالی جزای دولت، در محبس نظمیه زندانی شد و دو محاکمه برای او ترتیب دادند که هر دو برایش محکومیت جزایی و مالی به همراه داشت. در محکمه نخست، به جرم ارتشا، به سه سال حبس انفرادی محکوم شد که مستلزم محرومیت از تمام حقوق اجتماعی و استرداد مال حاصل از ارتشا و پرداخت مبالغی لیره انگلیسی بود و در دومین محکمه به جرم ارتشا به پنج سال حبس انفرادی و پرداخت مبالغ ارزی و ریالی به خزانه دولت محکوم شد.

تیمورتاش تا اواخر مسوولیت در مهم‌ترین کارهای مملکت دخالت داشت و به عنوان نماینده ایران به کشورهای خارجی عزیمت می‌کرد، اما چند ماه پیش از برکناری و پس از بازگشت از سفری طولانی مدت به غرب، مورد سوء‌ظن پادشاه قرار گرفت. او و پسرش مهرپور، در سفر تحصیلی محمدرضا پهلوی (ولیعهد) به سوئیس در ۱۵ شهریور ۱۳۱۰، جزو همراهان وی بودند. تیمورتاش ضمنا ماموریت داشت که از سوئیس به آلمان، فرانسه، ایتالیا و سپس به انگلیس برود و با مقامات کشور‌ها درباره مسائل فی‌مابین مذاکره کند. وی در لندن با سر جان کدمن، رییس هیات مدیره و مدیرعامل شرکت نفت ایران و انگلیس در خصوص افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت مذاکره کرد و پس از یک ماه اقامت بی‌نتیجه، به سوئیس بازگشت. تیمورتاش در راه بازگشت به ایران، در مسکو با مارشال وروشیلوف، وزیر جنگ شوروی ملاقات خصوصی داشت. خبر این ملاقات را فتح‌الله پاکروان، سفیر ایران در مسکو، به اطلاع رضا شاه رساند و مأموران اطلاعاتی انگلیس نیز به سرتیپ آیرم، رییس شهربانی گزارش دادند. بعدا شایع شد که در این سفر کیف محتوی نامه‌های تیمورتاش به سرقت رفته است.تیمورتاش پس از بازگشت، با بی‌میلی و سرزنش شاه مواجه شد. ازاین‌رو، از شاه تقاضای مرخصی کرد و برای استراحت و رفع کسالت عازم بندر چمخاله در لنگرود شد. رفتار شاه پس از آن نیز تغییری نکرد. با این‌ حال تیمورتاش به‌رغم نفوذ و قدرت فراوان، به طور ناگهانی در سوم دی‌ ماه ۱۳۱۱ بازداشت و از وزارت دربار عزل شد.درباره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده است؛ برخی یکی از عوامل برکناری و سپس قتل تیمورتاش را دخالت بیش از حد او در امور سیاسی کشور و فزونی گرفتن قدرتش می‌دانند که وی را از حد مستخدم شاه خارج و اسباب بدبینی و سوءظن شاه را فراهم کرد، هر چند خود تیمورتاش توطئه افرادی چون محمدحسین آیرم، رییس شهربانی وقت، تقی‌زاده و نواب را زمینه‌ساز سقوطش ذکر کرده است.

نگرانی رضا شاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب می‌شد، از دیگر دلایل دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار می‌رود؛ زیرا رضا شاه می‌پنداشت تیمورتاش قدرتمند، به ولیعهد سیزده ساله مجال حضور نخواهد داد و خود جانشین پهلوی می‌شود.

بحث دخالت خارجی نیز از دیگر احتمالاتی است که در جریان برکناری و قتل تیمورتاش مطرح است. مهم‌ترین فرضیه مطرح شده از این دست، دسیسه و دخالت دولت انگلیس است. حامیان این فرضیه می‌گویند طی مذاکرات طولانی تیمورتاش و سرجان کدمن - که در آن تیمورتاش به افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت پافشاری می‌کرد- انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیدند که وجود او مانع حل مساله نفت است، لذا اسباب سقوطش را فراهم کردند. کمااینکه سندی که بعد‌ها توسط انگلیسی‌ها منتشر شد، نشان می‌دهد که این کشور دو سال قبل از عزل تیمورتاش، کنار گذاشتن وی را از صحنه سیاست پیش‌بینی کرده بود. در همین حال سازمان جاسوسی انگلیس نیز برای بی‌اعتبار کردن تیمورتاش، اطلاعات مربوط به وی را در اختیار رضا شاه قرار می‌داد. در کنار اینها شایعاتی نیز در خصوص ارتباط تیمورتاش با روس‌ها وجود دارد. از آن جمله سخنان باژانوف ـ دستیار استالین و منشی حزب کمونیست شوروی که در ۱۹۲۸ به غرب پناهنده شد ـ که گفته بود: «تیمورتاش جاسوس روس‌ها بود و اطلاعات مهم را در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.» آقابیگ اوف، دیگر مامور شوروی نیز از تیمورتاش به عنوان «خدمتگزاری صدیق» نام برده است که کلیه اهداف سیاسی و اقتصادی شوروی را تامین می‌کرد. می‌گویند نزدیک شدن تیمورتاش به روس‌ها و از آن جمله سفر به مسکو و ملاقات خصوصی او با وروشیلوف، وزیر جنگ، سبب بدگمانی رضا‌شاه شده بود و انگلیسی‌ها نیز با دادن اطلاعات محرمانه، سوءظن او را بیشتر می‌کردند. آنچه سبب شد رضا‌شاه این ادعا‌ها را باور کند، تلاش روس‌ها برای آزاد کردن تیمورتاش از زندان بود. با این‌ همه، هیچ یک از فرضیات مذکور رسما اعلام نشد و تیمورتاش بعد از برکناری، تنها به ارتشا و سوءاستفاده از موقعیتش متهم شد. در مهر ۱۳۱۲ «کاراخان» معاون وزارت امور خارجه شوروی به تهران آمد و تقاضای ملاقات با تیمورتاش در زندان را مطرح کرد. با وجود اینکه تیمورتاش، در دو محکمه و در مجموع به هشت سال حبس محکوم شده بود، فرصت نیافت حتی یک سال از دوران محکومیت خود را بگذراند و همزمان با این سفر در ۹ مهر ۱۳۱۲ خبر مرگش در زندان قصر انتشار یافت. او هنگام مرگ ۵۴ سال داشت و بعد‌ها گفته شد که توسط پزشک احمدی به قتل رسیده است. رضا شاه که زمانی درباره وزیر دربار مقتدر خود گفته بود «قول تیمور قول من است»، پس از مرگ او گفت «از اول خلقت، چنین آدم خائنی وجود نداشته است.»

منبع: تاریخ ایرانی