مردمانی نیرومند در صحنه نبرد

گروه تاریخ اقتصاد- آتروپاتن نام یونانی پادشاهی ای است که ربع آخر قرن چهارم میلادی در آذربایجان و کردستان ایران و بخشی از جمهوری آذربایجان کنونی ایجاد شد و نزدیک به سه قرن و نیم به حیات خود ادامه داد. آتروپاتن کشوری غنی و قدرتمند بود که در آن کشاورزی، دامپروری و تجارت رونق فراوان داشت و شهرنشینی در شهرهای آباد آن توسعه یافته بود. آتروپاتن استقلال خود را نه تنها در تمام دوران استیلای مقدونیان در شرق، بلکه در دوران سلوکیان نیز حفظ کرد. حکومت آتروپاتن در دوره هلنی که زمان تعادل دو فرهنگ یونانی و شرقی بود، توسعه یافت و به این ترتیب فرهنگ، زبان و مکاتب مختلف یونانی در آتروپاتن رسوخ کرد، که البته در مقایسه با کشورهای دیگر شدت کمتری داشت. پادشاهان آتروپاتن در جنگ با همسایگان خود هم فاتح و هم مغلوب بودند؛ ولی در برابر استیلاگران اجنبی با تمام قدرت ایستادگی می‌کردند. آنان ضمن ارتباط با کشورهای دور و نزدیک از طریق وصلت با شاهزادگان یونانی مقدونی، پارتی، سریانی و ارمنی با آنان روابط خویشاوندی برقرار می‌کردند.

پادشاهان آتروپاتن در روم و مصر نیز از احترام برخوردار بودند. هم مولفان یونانی و هم مولفان رومی از آتروپاتن و آتروپاتنی‌ها یاد کرده‌اند. تاثیرآتروپاتن و ساکنانش بر همسایگان بسیار قابل توجه بوده است. آیین زرتشت نقش عظیمی در حیات معنوی تقریبا تمام اقوام ایرانی زبانش ایفا کرد. در آتروپاتن روند همگونی اقوام و قبایل مختلف منطقه با مادها صورت گرفت که در نتیجه آن تقریبا در قرن‌های آخر ق. م در این کشور قوم جدیدی پا گرفت، ریشه آذبایجان از این قوم گرفته شده است.

دوره موجودیت آتروپاتن مرحله مهمی در تاریخ کشور ما محسوب می‌شود. آتروپاتنی‌های ایرانی زبان که در دوران باستان نسل‌های اعصار گذشته را در خود مستحیل کرده و از همان هنگام در شمال غرب فلات ایران می‌زیستند، اجداد بلافصل آذربایجانی‌هایی هستند که در قرون میانه زبان ترکی را که به سرزمین آنها وارد شده بود، پذیرفتند و تبدیل به قومی ترک زبان شدند. لیکن این موضوع به هیچ روی مانع از آن نمی‌شود که ما خود را از اخلاف آتروپاتنی‌ها و وارثان فرهنگ، به ویژه فرهنگی که آنان به وجودآورنده آن بودند، ندانیم و همین امر بیشتر از هر چیز دیگر عامل علاقه و توجه ما به تاریخ آتروپاتن است.

«تاریخ آتروپاتن (آذربایجان باستان)» عنوان کتابی از «اقرار علی یف» است که به تازگی با ترجمه مهناز صدری توسط نشر ققنوس به بازار کتاب عرضه شده است.

این کتاب از هفت فصل و یک نمایه تشکیل شده است.نگارنده در فصل اول با عنوان « آتروپاتن: سرزمین و ساکنان» موقعیت جغرافیایی آتروپاتن را شرح می‌دهد، او در ادامه به ذکر محصولات و شغل مردمان ساکن در آن سرزمین می‌پردازد. به گفته او دامپروری از همان سال‌ها به واسطه وجود مراتع فراوان در دامنه‌های شمالی و غربی فلات ایران، رونق داشته است. آتروپاتن همچنین سرزمین وفور اسب بود. پلینی در توصیف آتروپاتنی‌ها می‌نویسد که اینان «مردمانی نیرومند هستند، سوار بر اسب می‌جنگند و به مقدار کافی ابزار جنگی دارند.»

آتروپاتن همچنین دارای منابع خام و معادن و به ویژه رگه‌های فلزات که نقش بسیار عمده‌ای در توسعه تولیدات دستی و صنعتی داشته، بوده است. مس، سرب و نیز رگه‌های بسیار غنی سنگ‌آهن، نقره، طلا و... در آتروپاتن وجود داشته و بسیاری از آنها حتی در دوران باستان استخراج می‌شده است، اما اساسی ترین ثروت این سرزمین را نفت تشکیل می‌داد. در دوران باستان ترکیبی «روغن مادی» وجود داشت که از آن در عملیات جنگی نیز استفاده می‌شد و شامل نفت هم بود. با این اوصاف آتروپاتن در آن روزگار سرزمینی بود ثروتمند و با فرهنگ ممتاز و کشاورزی، دامپروری، صنعت و تجارت توسعه یافته و شهرهای آباد. سرزمینی که از آن راه‌های مختلف بازرگانی که دارای اهمیت داخلی و خارجی بوده، می‌گذشته است.

«علی یف» در فصل‌های بعدی به موضوعاتی نظیر فتوحات اسکندر مقدونی و فروپاشی امپراتوری هخامنشی، تشکیل دولت ماد آتروپاتن در آذربایجان، آتروپاتن در نظام دولت‌های هلنیستی، آتروپاتن در ابتدای قرون اول میلادی جنگ با استیلاگران اجنبی، یادمان‌های فرهنگ آتروپاتن و دین، اوستا، آیین زرتشتی می‌پردازد.

از نگاه نگارنده، آتروپاتن یا همان ماد کوچک اولین دولت شرقی بود که پس از تصرف ایران توسط اسکندرر، سیاستی مستقل از فاتحان مقدونی را دنبال کرد. متن منحصر به فرد کتاب جغرافیای استرابون این گفته را تایید می‌کند: «ماد به دو قسمت تقسیم می‌شود. یک قسمت را ماد بزرگ... قسمت دیگر را ماد آتروپاتن می‌نامند که نام خود را از آتروپات گرفت، سرداری که اجازه نداد این سرزمین مانند ماد بزرگ تحت سلطه مقدونیان درآید. در واقع آتروپات که بعدها پادشاه نامیده شد بنا به خواست خویش این کشور را مستقل کرد.» «تاریخ آتروپاتن (آذربایجان باستان)» با قیمت ۹ هزار تومان در کتابفروشی‌ها موجود است.