وضعیت زنان در عصر تیموریان
دکتر داوود اصفهانیان- در جوامع قبیله‌ای زنان به لحاظ مشارکت در امور زندگی، دارای موقعیت مناسبی هستند. به همین سبب در میان قبایل ترک نیز مانند مغول‌ها زنان احترامی خاص داشتند و زن و مرد از حقوق و امتیازات مساوی برخوردار بودند. زنان در اداره امور خانواده، معیشت و مسائل گوناگون از جمله مشارکت در جنگ، همراه و همکار مردان قبیله و پا به پای آنان در تلاش و تکاپو بودند.
در عصر مغول و تیموریان به علت خصلت قبیله‌ای زنان از حقوق و امتیازات بیشتری برخوردار بودند، به طوری که در قانون مغول این امتیاز مسجل بوده است:
«اگر زنی نزد امیر برود و از او در مورد جزای خود یا خویشانش عفو بخواهد، به خاطر احترام زنان، اگر جرم کوچک باشد بخشوده می‌شود. در صورت سنگین بودن جرم مجازات به نصف تقلیل می‌یابد.»
مقام و موقعیت بانوان در نزد اقوام ترک و مغول، ابن بطوطه سیاح نامدار مراکشی قرن هشتم هجری را که به قول معروف ربع مسکون آن روزگاران را مورد بازدید قرار داده و سفرنامه یارحله وی مورد استناد است به تعجب وا داشته به طوری که می‌نویسد: «چیزی که در این بلاد مایه تعجب فراوان بود احترامی بود که درباره زنان خود داشتند. مقام زن در میان این مردم بیشتر از مقام مرد است. اول باری که زنان امرای آن نواحی را دیدم در موقع حرکت از قرم بود که زوجه امیر سلطیه را در ارابه او مشاهده کردم. سراپای ارابه با روپوش کبود رنگ عالی تزئین گردیده و پنجره‌های آن باز بود ...»
هارولد المب، مستشرق معروف نیز درباره خصوصیات بانوان این عصر چنین آورده است:«در آن روزها زنان تاتار بی پرده حرکت می‌کردند. حرم و پرده نشینی میان زنان تاتار معمول نبود و با مردان خود بر پشت زین نشسته در سفرهای جنگی و زیارت مکه و گردش همراه بودند از غرور و افتخار پدران فاتح خویش سهم می‌بردند و چون در هوای آزاد نشو و نمو یافته بودند طبعا نشاط و شادابی فوق‌العاده داشتند. مادران و جده‌های آنان همه امور خانوادگی حتی دوشیدن شیر شتر و چکمه‌دوزی را به عهده می‌گرفتند.زنان تاتار در زمان تیمور حق مالکیت داشتند و جهاز و هدیه‌هایی که به آنان اعطا می‌گشت متعلق به خودشان بود. آنها بر عکس زنان اروپایی هیچ‌گاه پشت کارگاه قلابدوزی و قالیبافی نمی‌نشستند. زنان تاتار همپای جنگجویان به میدان می‌آمدند و در منزل مشغول بچه‌داری بودند و در جشن‌ها و شادی‌ها با شوهران شرکت می‌کردند و اگر مردانشان شکست می‌خوردند زن‌ها جزو غنائم دیگر به اسارت می‌رفتند.»
بانوان تیمور در پیشرفت کار و موفقیت وی تاثیر مهمی داشتند و هر یک از آنان در موقع خود وظایف مهمی به جای آورده‌اند معذلک در زمان حیات وی زنان حرمسرا در امور کشوری دخالت نمی‌کردند فقط در بعضی موارد موفق می‌شدند از حدت خشم و غضب تیمور و زیاده‌روی در شقاوت و مجازات شاهزادگان و اطرافیان بکاهند.
ازجمله وظایف بانوان درباری مشارکت در تربیت شاهزادگان تیموری بود. فرزندان خاندان سلطنت را پس از تولد و انجام مراسمی از والدین جدا می‌کردند و تحت نظارت یکی از بانوان بزرگ تربیت می‌شد.
کلاویخو در سفرنامه‌اش از برگزاری ضیافت بزرگی در سال ۸۰۷هجری با حضور خود وی خبر می‌دهد که در آن شاهزاده خانم‌ها اجازه داشتند که مستقلا مجلس جشن و سرور با حضور مردان تشکیل دهند.
بانوان شاخص
در عهد جانشینان تیمور
شادملک آغا سرآمد زنان دربار سمرقند در زمان زمامداری خلیل سلطان از نوادگان و جانشینان تیمور توسط امیر سیف‌الدین از امرای تیمور از ایران به سمرقند آورده شد و جزو زنان امیر سیف‌الدین بود. نگاه خلیل سلطان پسر میرانشاه فرزند تیمور به این بانو جلب شد و امیر سیف‌الدین وی را به خلیل سلطان واگذار کرد. شادملک در سمرقند شیوه درباری را فرا گرفت و خلیل سلطان شیفته او شد. این توجه به حدی رسید که باعث خشم و غضب تیمور شد و فرمان قتل وی را صادر کرد اما سرای ملک خانم یعنی خانم بزرگ دربار طلب عفو کرد و تیمور نیز درخواست وی را پذیرفت و شادملک نجات یافت.
گوهرشاد آغا دختر غیاث‌الدین ترخان از امرای بزرگ صاحب قران امیر تیمور و همسر شاهرخ و مادر الغ بیک است. وی بانویی با ذکاوت و مقتدر و در دستگاه حکومتی شاهرخ دارای نفوذ فراوان و در کلیه امور نظارت داشته است. گفته می‌شود که نفوذ مقتدرانه گوهرشاد نظمی در حکومت شاهرخ به وجود آورده که باعث فراهم آمدن آرامش و رفاه در اکثر قلمرو حکومت وی شده و شهرت شاهرخ مدیون کارآیی و درایت گوهرشاد بوده است.
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از شاهکارهای معماری اسلامی محسوب می‌شود. این بنا توسط مهندس، معمار و طراح نامدار عصر تیموری قوام‌الدین زین‌الدین شیرازی ساخته شده است. این مسجد در سال ۸۲۱هجری به دستور و هزینه مالی گوهرشاد احداث و جزو ملحقات بناهای آستان قدس رضوی است بنابراین فاقد ورودی جداگانه است و از جمله آثار ارزشمند این مجموعه کتیبه کاشی به خط بایسنقر فرزند شاهرخ است. مجموعه مسجد جامع گوهرشاد مشهد علاوه بر سبک معماری دارای کاشیکاری‌ها و کتیبه‌های فوق‌العاده زیبا و جالب است، به همین علت یکی از شاهکارهای معماری محسوب می‌شود. از دیگر آثار گوهرشاد می‌توان از مسجد جامع و مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که این مجموعه نیز از آثار کم‌نظیر معماری اسلامی به حساب می‌آید.در عصر تیموریان گذشته از رونق بازار خرید و فروش کنیز و غلام و به بردگی کشاندن زنان و مردان اسیر در جنگ های متعدد و فروش آنها در بازارهای تجارت برده برای جلب توجه و رضایت بزرگان هدیه دادن زن نیز متداول بوده است. به علت خصلت قبیله‌ای و شرایط اجتماعی به طور کلی در عصر تیموریان نیز مانند ادوار مغولان زنان از شرایط بهتر و مساعدتری برخوردار بوده‌اند. این شرایط در زمان تیمور به حدی اصولی و قابل تامل است که بنا بر روایات کلاویخو «گرچه تیمور معمار ساختن مناره‌ها و برج‌های کله قندی از سرهای آدمیان و یکی از قسی‌القلب‌ترین و بی‌رحم‌ترین مردان تاریخ است و لیکن در شرح حال وی به غیر از جریان چلبان آغا شرحی از قبیل قتل و سوزاندن زنان همان طوری که بعدها در دربار سلاطین صفوی بالاخص شاه عباس دوم متداول بود آورده نشده است.»
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی
انجمن زنان پژوهشگر تاریخ
ارسال نظر