تماس تلفنی از شمس‌العماره به سپهسالار

پروین قدسی‌زاد - تلفن دومین فناوری مخابرات پس از تلگراف محسوب می‌شود که از نخستین سال‌های اختراع، در ایران از آن استفاده شد. سابقه اندیشه بهره‌گیری از ابزار تلگراف برای ارسال گفتار به کمک جریان برق به سال ۱۸۵۴ برمی‌گردد. شارل بورسول، تلگرافچی فرانسوی، ۶ سال قبل از پیشنهاد یوهان فیلیپ رایس و ۲۲ سال قبل از گراهام بل، برای نخستین‌بار در مجله لیلوستراسیون دوپاری، از علم دستیابی به تلفن سخن گفت. چند سال بعد رایس، فیزیکدان آلمانی، دستگاهی بر اساس ساختمان گوش انسان ساخت که به دلیل کمیاب بودن انباره مدار آن، در حد نمونه‌ای آزمایشگاهی باقی ماند. سرانجام، در ۱۴ فوریه ۱۸۷۶ گراهام بل تلفن اختراعی خود را به ثبت رساند. مخترع دیگری به نام الیشا گری نیز تلفن اختراعی خود را ۲ ساعت پس از بل به اداره ثبت عرضه کرد. در سال ۱۸۷۷ نیز ادیسون تلفن بل را تکمیل کرد که اساس تلفن امروزی محسوب می‌شود.

۱۱ یا ۱۲ سال پس از اختراع آن، تلفن به ایران وارد شد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود، در شرح وقایع جمادی‌الاخر سال ۱۳۰۲، به تلفنی اشاره می‌کند که رهاورد سفر فرنگ معین الملک (سفیر ایران در عثمانی) بوده و از آن برای برقراری تماس از شمس‌العماره تا باغ سپهسالار استفاده می‌شده و ظاهرا این نخستین تماس تلفنی در ایران بوده است.از سوی دیگر کمپانی بلژیکی«شرکت خط آهن ایران» صاحب امتیاز راه آهن تهران ـ ری و واگن اسبی، برای برقراری تماس میان ۲ ایستگاه ماشین دودی تهران و ری و نیز بین گاری شهری با واگنخانه، از تلفن استفاده می‌کرد.

به این ترتیب، تلفن نخستین‌بار در دستگاه دولتی ایران و در عصر ناصری به راه افتاد؛ ولی اعطای نخستین امتیاز تلفن و رواج آن در عصر مظفری بود. در ذیحجه ۱۳۱۹ نخستین امتیاز تلفن در تبریز به مدت ۵۰ سال به شرکتی واگذار شد تا برای راه‌اندازی تلفن به شعاع ۲۴ کیلومتر اقدام کند؛ ولی با انحلال شرکت، سیدمرتضی مرتضوی (یکی از شرکا) با ضبط اموال شرکت بابت مطالبات خود، اداره آن را شخصا به عهده گرفت و پس از فوت او موسسه تلفن تبریز و حومه به شرکت سهامی بدل شد.

امتیاز بعدی در ۱۳۲۰ در مشهد، بدون تعیین مدت امتیاز، به منشورالملک (احمد منشور) واگذار شد. سومین امتیاز در گیلان به دوست محمدخان معیرالممالک (داماد ناصرالدین شاه) اعطا شد. حاج‌محمداسماعیل تهرانچی امتیاز را خریداری کرد؛ ولی پس از مرگ او و تقسیم امتیاز به ۲۰ سهم، تمامی سهام را کوچصفهانی تا سال ۱۳۳۳ خریداری کرد و شرکت سهامی را به صورت اداره خصوصی درآورد.

در محرم ۱۳۲۱، امتیاز تلفن تمام ایران را به مدت ۶۰ سال به دوست محمدخان معیرالممالک واگذار کردند و وی ملزم شد از تاریخ صدور فرمان تا ۳ سال تلفن تهران و تا ۱۰ سال بعد تلفن سایر شهرهای ایران را با هزینه خود راه‌اندازی کند. در این میان شرکت نفت ایران و انگلیس و صنعت شیلات که امتیاز بهره‌برداری آن در اختیار شوروی بود، خطوط تلفن شخصی داشتند. دایر کردن خطوط غیرقانونی تلفن از سوی شرکت‌های خارجی، موجب درگیری آنان با صاحب امتیازان ایرانی می‌شد.در سال ۱۳۰۷ کوچصفهانی به سیم‌کشی غیرقانونی اداره شیلات در سواحل خزر اعتراض کرد و مطابق امتیاز صادر شده از وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه حق خود دانست که سیم‌ها را قطع کند.به نوشته ادوارد براون نیروهای خارجی، گاه از این موضوع برای ایجاد اغتشاش سود‌ می‌جستند. از جمله پس از قبول اتمام حجت روس‌ها از سوی دولت ایران، گروهی از سربازان روس شبانه در تبریز به سیم‌کشی تلفن از طریق بام‌های منازل مردم و ایجاد مزاحمت برای آنان پرداختند تا بهانه‌ای برای فشار و سرکوب و ارعاب مردم به دست آورند.این اقدامات در حالی صورت می‌گرفت که در سال ۱۳۰۶ هیات وزرا، به دلیل اقدام کنسولگری شوروی و اشخاص متفرقه به نصب غیرمجاز تلفن و تلگراف، دایر کردن این خطوط را منوط به اجازه دولت کرده بود.رسیدگی به امور تلفن تا ۱۳۰۸ به عهده وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه بود؛ ولی به سبب تخطی بعضی از موسسات تلفنی از آن سال با تصویبنامه‌ای، رسیدگی به امور تلفن و شکایات مشترکین به وزارت پست و تلگراف واگذار شد و نام وزارتخانه نیز به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر یافت.این وزارتخانه در سال ۱۳۱۰ برای تمرکز امور مخابرات با اخذ ۱ میلیون تومان وام از بانک ملی، سهام شرکت تلفن را خریداری کرد. تا قبل از به کار افتادن شبکه تلفنی خودکار، مکالمات واسطه‌ای، استراق سمع را ممکن می‌کرد و اداره تامینات از طریق گوشی‌های فاقد دهنی به اسم گوشی سری، در موارد مشکوک، استراق سمع می‌کرد و به اطلاع مقامات می‌رساند.برای تسهیل در مکالمات تلفنی که به صورت مغناطیسی بود و با واسطه صورت می‌گرفت، در ۲۱ شهریور ۱۳۱۶ شبکه تلفنی خودکار با ۶ هزار شماره از شرکت زیمنس آلمان خریداری شد و در تهران (مرکز تلفن اکباتان) راه‌اندازی شد. شرکت تلفن برای آشنایی مردم با چگونگی کار تلفن خودکار، ضمن درج آگهی در روزنامه، حتی پیش از افتتاح این شبکه، دستگاه مخصوصی نیز برای آموزش مردم در شرکت نصب کرد.وضع تلفن تا مدت‌ها نامطلوب بود و غالبا امکان واگذاری آن به درخواست‌کنندگان وجود نداشت، بنابراین، به پیشنهاد شهرداری مقرر شد که حق تقدم به کسانی داده شود که احتیاج مبرم به تماس تلفنی دارند.شبکه بین‌المللی تلفن ایران، در پی اظهار تمایل حکومت عراق در سال ۱۳۱۵ به ایجاد تماس تلفنی با آن کشور، پی‌ریزی شد. ارتباط تلفنی بی‌سیم نیز در ۳۱ تیر ۱۳۲۷ میان تهران و لندن برقرار شد.در ۱۳۲۱ و در بحبوحه جنگ جهانی دوم، دولت ایران طبق قرارداد سیاسی ـ مالی میان ایران و انگلیس و شوروی متعهد شد تمامی امکانات مخابراتی و مواصلاتی، از جمله تاسیسات تلفنی را با اختیارات نامحدود در حوزه عمل متفقین قرار دهد. وزارت پست و تلگراف و تلفن پس از خروج نیروهای متفقین از ایران، سیستم کاریر (مکالمات تلفنی بدون امکان استراق سمع) را از آنان خریداری کرد و با تغییر بعضی از مراکز که به لحاظ نظامی تاسیس شده بود، آن را در سال ۱۳۲۶ رسما افتتاح کرد.