جنگ جهانی اول و ویرانی اقتصاد ایران

گروه تاریخ اقتصاد- نیمه‌های بهمن در میانه دو جنگ جهانی کشور را قحطی فراگرفته بود. از این رو در گاهشمار این روز نگاهی به تاثیرات اقتصادی تاثیر جنگ جهانی اول می‌اندازیم. جنگ جهانی اول به بهانه کشته شدن ولیعهد اتریش در ۱۹۱۴ شروع شد و پس از مدتی با ورود کشورهای دیگر به صحنه، میدان جنگ گسترش یافته و به آسیا هم رسید.

۱. کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ ه ـ ش که سرانجام دودمان پهلوی را در ۱۳۰۴ ه ـ ش به قدرت رسانید، ریشه در خرابی‌های ناشی از جنگ جهانی اول، و سرخورده شدن جبهه مخالف استبداد در ایران داشت. پس در واقع اولین تاثیر جنگ جهانی اول خود به قسمت‌های متعدد تقسیم می‌شود:

الف) لطمه به اقتصاد کشاورزی: طی جنگ سرزمین ایران صحنه درگیری‌های قوای روسیه از شمال، عثمانی از غرب و بریتانیا (انگلیس) از جنوب شد. جنگ، تاثیر مستقیم و مخربی بر اقتصاد ایران داشت؛ چرا که ارتش‌های متخاصم، محصولات کشاورزی، دامی و حتی خود دام‌ها را مصادره می‌کردند و برای ارتزاق خود مردم را در مناطق مختلف بالاخص در روستاها تحت فشار قرار می‌دادند.شبکه آبیاری کشور طی نقل‌و‌انتقالات نیرو و تجهیزات از طرف دول درگیر به کلی ویران شد. مردم را جهت جاده‌سازی و سایر امور به بیگاری نظامی وا می‌داشتند و این امور باعث خالی شدن روستاها از سکنه شد در نتیجه سطح تولید کشاورزی کاهش چشمگیری پیدا کرد.جنگ جهانی اول باعث شد که فعالان سیاسی ایران دچار تنش شده و وحدت سیاسی لازم جهت مقابله با مشکلات را از دست بدهند؛ چرا که گروهی طرفدار متفقین شدند و گروهی دیگر طرفدار متحدین.

ب) توقف توسعه صنعتی: جنگ باعث شد توسعه صنعتی دستخوش وقفه شود.

ج) تورم، فقر و قحطی: در شهرها تورم به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته و قحطی شدیدی بروز کرد. تلفات انسانی ناشی از قحطی و جنگ بین یکصدهزار تا دو میلیون نفر برآورد شده است یعنی مردم ایران برای جنگی که خود نقشی در آن نداشتند بهایی این چنین سنگین پرداخت کردند.

د) تزلزل در حکومت و کابینه‌های آن: این وضعیت باعث شد که دولت مرکزی در زمان سلطنت احمدشاه وضعیت نومیدکننده‌ای پیدا کند، طوری که بین سال‌های ۱۲۸۸ ه ـ ش تا ۱۳۰۰ ه ـ ش بیش از پنجاه بار دولت و کابینه تغییر پیدا کند؛ چرا که وضع سیاسی - اجتماعی ایران بر اثر ورود نیروهای متفقین و متحدین و اشغال خاک ایران و بروز قحط غذا و گرسنگی و بیماری‌های مسری در ایران فوق‌العاده بحرانی بود؛ بنابراین سرنوشت مردم به دست عواطف و احساسات خودشان سپرده شده بود.

هـ) فروریختن پایه‌های دموکراسی و آخرین روزنه‌های آن: صرف‌نظر از خسارت‌های اجتماعی ـ اقتصادی جنگ، بسیاری از سازمان‌های متشکل مشروطه از جمله احزاب و گروه‌های سازمان یافته تضعیف یا به‌کلی مضمحل شدند و راه استیلای کامل انگلیس بر ایران هموار گردید که در نهایت حضور خود را با کودتای ۱۲۹۹ تکمیل کرد.جنگ باعث شد توسعه صنعتی دستخوش وقفه گردد، محدوده فعالیت‌های صنعتی که به خصوص بعد از ورود برخی مستشاران خارجی در اواخر دوره قاجار آغاز گردیده بود دچار تزلزل شد.

۲. ایجاد تفرقه در صفوف فعالان سیاسی: جنگ جهانی اول باعث شد که فعالان سیاسی ایران دچار تنش شده و وحدت سیاسی لازم جهت مقابله با مشکلات را از دست بدهند؛ چرا که گروهی طرفدار متفقین شدند و گروهی دیگر طرفدار متحدین، پس با هم به رقابت پرداختند و به طور محرمانه قراردادهایی را امضا کردند. این برهه را باید بی‌تردید بغرنج‌ترین دوره تاریخ سیاسی کشور به حساب آورد که اثرات آن تا مدت‌ها بعد از پایان جنگ در کشور مشاهده می‌شد و پایه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور را تضعیف کرد.

۳. نا‌امن شدن راه‌های مواصلاتی: در این جنگ بیشتر راه‌های مواصلاتی کشور یا مسدود شدند یا تخریب، راهزنی و ناامنی در پی تضعیف دولت و از هم پاشیدگی سیاسی گسترش یافت. شهرهای متعددی از نقاط مختلف کشور بر اثر دست به دست شدن مکرر میان دول متخاصم ویران شد.

۴. تسلط کامل انگلیس بر ایران: هر چند که در پی جنگ جهانی اول ایران از زیر یوغ روسیه رهایی یافت، اما بریتانیا تسلط خود را بیشتر کرد و قراردادهای ننگین مثل قرارداد ۱۹۱۹ را تحمیل کرد و سال‌های متمادی با در اختیار گرفتن نفت، سیاست و اقتصاد ایران به سیطره خویش تداوم بخشید.بنابراین اثرات جنگ جهانی اول بر ایران از زوایای مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بود که باعث رکود اقتصاد ایران شد. کشاورزی که عمده‌ترین منبع درآمدی کشور در آن زمان بود به‌خاطر جنگ به‌کلی از بین رفت و در پی آن قحطی و گرسنگی به‌وجود آمد. همچنین از لحاظ سیاسی، احزاب و گروه‌های تازه تشکیل‌یافته تضعیف شده و همچنین دولت‌هایی که روی کار می‌آمدند به خاطر نفوذ و استیلای دول غرب نمی‌توانستند کارآیی لازم جهت رفع معضلات و مشکلات مردم را داشته باشند از لحاظ اجتماعی هم تلفاتی سنگین دامن‌گیر مردم ایران شده و در پی جنگ، ناامنی و راهزنی رفتارهای سوء اخلاقی، ارتکاب جنایت‌های بزرگ و ویرانی بیشتر شهرها و ویرانی راه‌های مواصلاتی کشور نصیب ایران شد.

منبع:

- عملیات در ایران، فردریک مابرلی، ترجمه کاوه بیات، تهران، خدمات فرهنگی ری، ۱۳۶۹.

- طوفان در ایران، احمد احرار، تهران، نوین، ۱۳۶۲.

- ایران و جنگ جهانی اول، اسناد وزارت داخله، کاوه بیات، تهران، سازمان ملی ایران، ۱۳۶۹.