پیدایش نهضت اقتصاد

سهیلا ترابی فارسانی- با ادامه شرایط نامناسبی که با اعمال دیدگاه خاص اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی برای تجار ایران به‌وجود آمده بود، تجار به شیوه‌های مختلف مسائل و مشکلات خود را چه به صورت فردی و چه به صورت گروهی و از طریق اتحادیه تجار بیان می‌کردند. با این حال بحران اقتصادی ایجاد شده همچنان تا اوایل دوران پهلوی ادامه‌ یافت. گو اینکه در قرارداد ۱۹۲۱ ایران و شوروی بر تسریع انعقاد قرارداد تجارتی مابین دو کشور تاکید شده بود؛ ولی دولت شوروی از انجام آن سر برمی‌تافت. در این مرحله تعرفه گمرکی نه بر اساس قرارداد ترکمنچای اعمال می‌شد نه به صورت مشخص دیگری تعیین شده بود. روس‌ها فقط بر «تعرفه عهدی» تاکید داشتند که همین مساله نیز بر مشکلات موجود افزوده بود.

تداوم این شرایط واکنش‌هایی را در بین تجار برانگیخت که به ایجاد تشکیل جدیدی به نام «نهضت اقتصاد» انجامید. این تشکل حاکی از تبلور انسجام و اتحاد طبقاتی تجار و بروز خواست‌های گروهی آنان در قالب یک «طبقه برای خود» بود. آنان به درستی خواست‌ها و منافع گروهی خود را دریافته بودند و به شکل کاملا تشکیلاتی و منظم با شبکه‌های خود در شهر و مراکز مختلف کشور مرتبط بودند و نامه‌ها و تلگراف‌های خود به سران دولت را تنظیم و یکسان می‌کردند. این تشکل نتیجه تکمیلی تقویت ساختار درونی طبقه تجار بود که پس از اتحادیه تجار به‌گونه‌ای کاملا منسجم عملکرد این طبقه را همگون و سامان‌یافته متحد می‌کرد. علاوه بر این، تجار در قالب این تشکل‌ها، خواست‌ها و جهت حرکت خود را به‌صورت یکسان مطرح کردند. آنان به حمایت دولت از تجار داخلی در مقابل سرمایه و قدرت‌های خارجی نیاز نداشتند و از دولت تقاضای منع ورود کالاهای تجملی و ممنوعیت استفاده از کالاهای خارجی را خواستار شدند، تا به این ترتیب به هدف خود که رونق صنایع داخلی و خودبسایی ملی بود، نائل گردند. در این مرحله همچون دوران جنبش مشروطیت که یکی از خواست‌های تجار مداخله دولت و حمایت از تجار داخلی بود، دوباره این تقاضا به صورت جدیدی مطرح شد، با این تفاوت که در زمان بروز «نهضت اقتصادی» از فحوای بیانیه‌ها و تلگراف‌های تجار چنین برمی‌آید که آنان دولت جدید را مورد وثوق می‌یابند و از طرف دیگر این شأن را برای خود قائل می‌شوند که در مذاکره برای انعقاد قرارداد تجاری با شوروی تقاضای حضور نمایندگانی از تجار را بکنند: تجار گیلانی در ۵ رجب ۱۳۴۵/۱۰ ژانویه ۱۹۲۷ در پاسخ به شرایط اسفبار اقتصادی خود تشکیلاتی به نام «جمعیت نهضت اقتصاد» ایجاد کردند. آنان دلیل وجودی چنین تشکیلاتی را چنین بیان می‌کنند؛ «فقر و فاقه طبقات کاسبکار، مسکنت و پریشانی زارعان، ورشکستگی و اضمحلال تجار، احتضار و مرگ عمومی اجازه نمی‌دهد که بیش از این بردباری و سلامت‌طلبی و جانبداری را رعایت کرده و رضایت دهیم که حتی به استقلال و حاکمیت ملت ایران لطمه وارد شود [تجار گیلانی‌]تصمیم گرفتند در مقابل اجحاف و تعرضات نمایندگان ملت روسیه مقاومت ورزیده.»تجار گیلانی خط‌مشی کلی خود در نهضت اقتصاد را در چند مورد به شرح زیر اعلام کردند:

«۱-تقاضای توازن واردات و صادرات و معامله متقابل با دولت شوروی از دولت ایران.

۲-تقاضا از هیات دولت و مجلس در قدغن کردن ورود اشیای تجملی از کلیه سرحدات ایران.

برای اجرای مواد دوگانه فوق تصمیمات ذیل را متعهد شدند: ۱- شرکت نکردن در مکاره بادکوبه که در آتیه نزدیک افتتاح خواهد شد. ۲-درخواست برچیدن کلیه موسسات تجارتی دولت شوروی از اولیای معظم دولت. ۳-متقبل شدن تا انعقاد قرارداد تجارتی شرافتمندانه که متضمن منافع طرفین است، هیچ‌گونه معاملاتی با شوروی ننمایند. ۴-در صورت عدم مساعدت دولت با مستدعیات تجار قاطبه اهالی مجبور خواهند شد که به وسایل ممکنه از ورود امتعه به بنادر شمالی جلوگیری نمایند. ۵-کسانی که برخلاف مقررات مزبور رفتار نمایند منفوریت عامه را به خود جلب نموده و اعضای نهضت موظف خواهند بود خیانت چنین شخصی را به وسایل مقتضیه اعلان و از جامعه ایرانی طرد نمایند.» خواست‌های آنان بر محور توازن واردات و صادرات، قدغن کردن ورود اشیای تجملی، قطع معاملات تجاری با شوروی تا انعقاد قرارداد تجاری و ممانعت از ورود کالا در بنادر شمالی بود. تجار وظایف عملی خود را شرکت نکردن در بازار مکاره بادکوبه و در صورت عدم مساعدت دولت به هر صورت ممکن جلوگیری از ورود کالا به بنادر شمال کشور اعلام کردند. آنان همچنین تجاری را که بر طبق این ضوابط عمل ننمایند خائن و مطرود نامیدند و مورد تهدید قرار دادند. روزنامه‌ها با تشویق و ترغیب، تجار را همراهی کردند. حبل المتین عمل «نهضت اقتصاد» را «خشونت مقدس» و «جسارت مشروع» نامید و این برخورد را واکنشی از ملتی «آزاد، زنده و مستقل» خواند که در مقابل «اجحافات سیاسی و اقتصادی بیگانه» مقاومت نهضت اقتصاد گیلان با تمامی تجار مرکز و سایر ایالات و ولایات به‌صورت کتبی و تلگرافی مرتبط شد. اتحادیه تجار همدان بیانیه‌ای در تایید نظریه‌های «نهضت اقتصاد» خطاب به «مقامات عالیه مملکتی» انتشار داد. در این بیانیه آمده است تجار، کاسب‌ها و صنعتگران بر سر«سفره خالی از طعامی» نشسته‌اند که به جای «اغذیه تصویر خوراکی‌ها» بر آن نقش شده. آنان افزایش بیکاری، کمبود نقدینگی و افزایش واردات را از مشکلات کشاورزی همچون نخ‌ریسی و قندسازی تاکید کردند. همچنین پیشنهاد کردند اداره واردات و صادرات، بر ورود و خروج کالاها نظارت و از ورود اشیای تجملی جلوگیری کند.

ادامه دارد