امتیازگیری تاریخی روس‌ها از ایران

گروه تاریخ اقتصاد - رابطه ایران و روسیه در طول تاریخ پر از فراز و نشیب بسیار بوده است. امتیازگیری مداوم روس‌ها قرن‌ها زندگی را بر ایرانیان تنگ کرده بود. با این حال پایان حکومت تزاری در کشور شوراها فرصتی را فراهم آورد که شوروی از تمام ادعاهای خود چشم پوشی کند. آنچه در گاهشمار این روز می‌خوانید مروری است بر روابط ایران و روسیه از سال ۱۹۰۷ تا پیش از وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷.

بر اساس قرارداد ۱۹۰۷ ایران به مناطق نفوذ روسیه و انگلستان تقسیم شد. هدف از این توافق این بود که هریک از دو کشور حوزه نفوذ دیگری را به رسمیت شناخته و در منطقه نفوذ یکدیگر تقاضای امتیازات سیاسی- اقتصادی نداشته باشد. همچنین مانع گرفتن امتیازات در منطقه‌ای که حوزه نفوذ شناخته شد، توسط کشور مربوطه نشود.

در دومین سال جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۵ نیز روسیه و انگلیس به توافقی رسیدند که بر اساس آن:

۱. هریک از طرفین اجازه یافتند پس از جنگ منطقه نفوذ اقتصادی خود را رسما ضمیمه خاک خود کند.

۲. انگلستان متعهد شد پس از شکست عثمانی، بندر استانبول و تنگه‌های بسفر و داردانل را به روسیه بدهد.

۳. روسیه موافقت کرد منطقه بی‌طرف ایران به انگلستان داده شود. به این ترتیب با وقوع انقلاب اکتبر در روسیه، ایران از این ورطه نجات یافت و از تجزیه آن جلوگیری شد.

انقلاب اکتبر سرآغاز روابط جدید روسیه با همسایگان خود بود. رهبران انقلاب اکتبر که با جنگ داخلی و تجاوزات بیگانگان روبه‌رو بودند، کوشیدند اعتماد کشورهای همسایه خود از جمله ایران را به دست آورند. آنها اعلام کردند که روسیه سیاست‌های تزارها را امپریالیستی و مطرود می‌داند و آن را ادامه نخواهد داد. لنین در دسامبر ۱۹۱۷، یک ماه پس از انتقال قدرت در روسیه در اعلامیه‌ای خطاب به مسلمانان شرق، پایان دوران استعمار روسیه را اعلام کرد. او با انقلاب روسیه این کشور را درکنار ملل آزاد شده جهان معرفی کرد و به این ترتیب توافقنامه‌های روسیه و انگلستان با ایران، از جمله قراردادهای ۱۹۰۷ و۱۹۱۵ باطل اعلام شد. سپس دولت جدید روسیه خواستار مذاکره با دولت ایران شد؛ ولی دولت ایران که هوادار توسعه روابط با انگلستان بود، به دعوت‌های مکرر روسیه جواب مثبتی نداد و با انگلستان قرارداد ۱۹۱۹ را امضا کرد. با این حال در ۱۹۲۱ ایران با دولت روسیه بلشویکی قرارداد مودت و همکاری منعقد کرد که به انگلستان فشار آورد تا نیروهای نظامی خویش را از ایران خارج کند. با این قرارداد کلیه عهدنامه‌های ایران و روسیه که به ضرر ایران هم بود، لغو شد. در ماده ۶ این قرارداد به دولت روسیه شوروی اجازه داده شد که اگر دشمنان روسیه از خاک ایران برای تعرض به آن استفاده کردند یا ایران پایگاه عملیات خصمانه دولت ثالثی قرار گرفت، دولت روسیه راسا برای دفع آن اقدام کند.

پس از جنگ جهانی دوم روابط ایران و شوروی تحت تاثیر مساله امتیازهای نفتی قرارداشت. دولت ایران به رهبری محمد مصدق سیاست موازنه منفی را اتخاذ کرد، که تحت تاثیر این سیاست، امتیاز ندادن به دولت اتحاد شوروی و انگلستان مورد توجه قرار گرفته بود. پس از سقوط دولت مصدق، دولت ایران با انعقاد پیمان بغداد در فوریه ۱۹۵۵ سیاست همکاری کامل با آمریکا را اتخاذ کرد. دولت شوروی این پیمان را ناقض صلح و امنیت در منطقه و جهان دانست. شاه ایران در ۱۹۵۶ به مسکو سفر کرد و طی آن به شوروی قول داد که خاک ایران برای تعرض به شوروی مورد استفاده قرار نگیرد، اما به زودی روابط سیاسی دو کشور تیره شد که این امر ناشی از گسترش روابط ایران و آمریکا بود. دولت شوروی به این رابطه اعتراض کرد. اما روی کار آمدن کندی در آمریکا با تنش زدایی در روابط دو ابرقدرت توام شد و این مساله باعث شد تا شاه ایران نیز بهبود روابط با اتحاد شوروی را دنبال کند. در سپتامبر ۱۹۶۲ دولت ایران به اتحاد شوروی تعهد داد که به هیچ کشور خارجی علیه اتحاد شوروی اجازه استقرار پایگاه موشکی ندهد. دولت شوروی هم متقابلا برنامه «انقلاب سفید» شاه را مورد تایید قرارداد. در ۱۹۶۴ نخستین موافقت‌نامه بازرگانی- ترانزیتی دو کشور امضا شد. دومین موافقت‌نامه بازرگانی- اقتصادی دو کشور در ۱۹۶۷ و سومین آن در ۱۹۷۰ منعقد گردید. هر چند در طول دهه ۱۹۷۰ روابط اقتصادی دو کشور همچنان رو به توسعه بود، ولی اتحاد شوروی همواره نگران گرایش‌های غرب گرایانه شاه بود. شاه نیز کوشیده بود با اعطای امتیازات ناشی از توسعه روابط اقتصادی ایران و اتحاد شوروی، تهدیدهای امنیتی از سوی آن را به گونه‌ای دفع نماید و در مذاکرات و چانه‌زنی خود با آمریکا نیز از آن بهره‌گیرد. شاه کوشیده بود با توسعه روابط اقتصادی خود با اتحاد شوروی و تامین امنیت مرزهای شمالی ایران، نقش فعال خود را در خلیج فارس، در راستای سیاست‌های آمریکا سازمان دهد.

روابط تاریخى بین ایران و روسیه همواره با مناقشه همراه بوده است. قرن‌ها تمایلات رقابت‌آمیز آنها در مرزهاى در حال دگرگونى و همچنین طرح رو به جنوب سلسله‌هاى تزارى روسیه روابط بین دو کشور را تحت تاثیر قرار داده بود. روسیه، در قرن نوزدهم سرزمین‌های با ارزشى از ایران را تصرف کرد و ایران از رقابت روسیه با سایر قدرت‌هاى بیگانه بر سرکسب قدرت در این کشور در نیمه اول قرن بیستم رنج بسیار برد. روابط ایران- روسیه در دوران جنگ سرد نیز تحت تاثیر اتحاد جهانى نیروها در یک نظام ژئوپلتیک دوقطبى قرار داشت. ایران که متحد غرب بود، در مقابل همسایه شمالى خود شوروى قرار گرفت و درگیر رویارویى ایدئولوژیک شرق ـ غرب شد.