مروری بر ماجرای واگذاری امتیاز نفت شمال-1

سال‌های بسیاری، وجود ذخایر عظیم انرژی در ایران، این کشور را به جولانگاهی برای تاخت‌وتاز و زیاده‌طلبی سلطه‌گران تبدیل کرده بود. کسب امتیازات متعدد اقتصادی، سیاسی و نظامی، قدرت‌های خارجی را برمی‌انگیخت تا به توجیه هر اقدامی به دستیابی این هدف برآیند.

از ترویج فرهنگ خاص و نامانوس غرب بین مردم ایران گرفته تا تهاجم نظامی و لشکرکشی به مرزهای این کشور، همه‌وهمه داستان ماجراجویی‌هایی است که نزدیک به یک قرن، تاریخ میهن‌مان را تحت‌‌شعاع خود قرار داده بود.

یکی از نقاط بارز جدال قدرت‌های نفوذیافته در ایران برای تصاحب منابع ملی مردم این کشور، ماجرای «امتیاز نفت شمال» است.«امتیاز نفت شمال» در حالی پا به عرصه تاریخ معاصر سیاسی و اقتصادی ایران نهاد که سایه تزویر استعمارگران و تظاهر آنان به تمدن و پیشرفت، روزگار سیاه عقب‌ماندگی کشورمان را رقم می‌زد.

گام نخست استعمار

اگرچه علت پایکوبی و دست‌افشانی میهمانان فرنگی ناصرالدین شاه قاجار به هنگام خروج از ضیافت شام دربار، در یکی از شب‌های زمستان سال ۱۲۹۴ برای مردم کوچه وبازار روشن نبود، اما این موضوع، تنها یک شب در گوشه در و دیوار قصر حکومتی قاجار ماند و صبح فردا نقل محافل حجره‌نشینان و دکه‌داران شد.ناصرالدین شاه قاجار، در بهمن‌ماه سال ۱۲۹۴ شمسی، با صدور حکمی مجوز تفحص و استخراج نفت از سه منطقه در شمال کشور را به محمد ولی‌خان تنکابنی واگذار کرد.

در این تفویض‌نامه، به وزیر وقت خزانه و گمرک، اجازه داده شده بود تا نسبت به استخراج نفت در نواحی تنکابن، کجور و کلارستاق مازندران اقدام کند.

حاکم بی‌درایت وقت به وزیر خود یادآور شده بود که «این عملیات مفید!» به دلیل فراهم نبودن امکانات اکتشاف و حفاری ۲۰ سال معطل مانده بود و امروز به‌دنبال انعقاد قراردادی با «آرکادی مفودیوویچ» خوشتاریای گرجی از سر گرفته خواهد شد.»محمدولی‌خان تنکابنی اگرچه در زمان انعقاد قرارداد مذکور در سمت وزیر جنگ کابینه مستوفی‌الممالک سرگرم کار بود، ولی به دلیل نزدیکی به دربار شاه و حمایت مستوفی‌الممالک، مکلف شد تا به عنوان نماینده ایران تمام حقوق این موضوع را به مدت ۹۹ سال به خوشتاریا واگذار کند.

در بند نخست این قرارداد ۱۰ ماده‌ای این‌گونه آمده است: «من- سپهسالار اعظم-نظر به مندرجات فرمان پادشاهی مورخه شعبان ۱۳۱۳ که به موجب آن امتیاز معادن نفت محال‌ثلاثه [محل‌های سه‌گانه] تنکابن، کجور و کلارستاق به من داده شده است، اظهار می‌دارم و کمپانی خوشتاریا را مامور می‌نمایم که تمام اقدامات لازمه را برای اجرای امتیاز مذکور به عمل آورد. برای این مقصود و به جهت اینکه امور راجعه به انکشاف [اکتشاف] و حفر معادن آسان شود، اظهار می‌دارد که امتیاز مذکور با تمام حقوق راجعه آن، از تاریخ حال تا ۹۹سال به کمپانی خوشتاریا واگذار می‌شود.»

به این ترتیب، اولین امتیاز نفت شمال ایران به یک تبعه خارجی واگذار شد، فردی که بعدها، حضور او در صحنه سیاسی منطقه، موجب نقش‌آفرینی و عروسک‌گردانی‌های بی‌شماری برای حکام وقت ایران شد.

فشار نظامی

به‌دنبال پیروزی مشروطه‌خواهان و فتح تهران به دست آنان، محمدولی‌خان تنکابنی نخستین کابینه را تشکیل می‌دهد. تعطیلی مجلس شورای ملی در دوران نخست‌وزیری تنکابنی نیز این مجال را برای ارتش تزاری روسیه فراهم می‌سازد تا شمال ایران را به‌طور کامل تحت‌کنترل و اشغال خود درآورد.

چندی نمی‌گذرد که تسلط نظامیان تزاری، بهانه‌ای برای امتیازخواهی بیشتر از حکومت ایران می‌شود. اعطای امتیاز نفت شمال به‌طور کامل (یعنی سراسر منطقه شمال ایران) شرطی است که ارتش روسیه برای خروج نیروهای خود از شهرهای تحت‌اشغال، پیش پای سپهسالار می‌گذارد.

در نتیجه این فشارها، دولت تنکابنی مجبور می‌شود «امتیاز استخراج نفت و موم طبیعی معدنی»‌را در سال ۱۲۹۴ به خوشتاریا- و به بیان دقیق‌تر- به روسیه تزاری واگذار کند.

همان‌گونه که در اسناد و مدارک به جا مانده از این معاهده ۱۲ ماده‌ای آمده، حق کشف و استخراج نفت، گازطبیعی، قیر و موم‌طبیعی در حوزه استان‌های مازندران، گیلان و استرآباد، به مدت ۷۰ سال به شکل انحصاری به خوشتاریا داده شد. در ذیل این قرارداد اگرچه استرداد اسباب، ماشین‌آلات و ساختمان‌ها و نیز تمام چاه‌های نفت و گاز به ایران، در شمار بندهای ذکر شده بود، اما دولت وقت ایران تعهد کرده بود زمین‌های مورد نیاز شرکت خوشتاریا را به صورت رایگان در اختیار این شرکت قرار داده و هیچ‌گونه حق گمرکی برای اسباب و ماشین‌آلات وارداتی شرکت دریافت نکند.

مخالفت مردمی

از آن‌جا که در زمان انعقاد قرارداد مذکور، اساس و شالوده مجلس هنوز به طور کامل شکل نگرفته بود و مردم نیز به ماهیت تحمیلی این توافقنامه معترض بودند، موج مخالفت با این قرارداد در کشور به راه افتاد. مردم معتقد بودند تنها مجلس صلاحیت قانونی اعطای امتیازات به دیگر کشورها را دارد، لذا در نبود مجلس هر امتیازی که به طرف دیگر داده شود، غیرقانونی است.این مخالفت‌های مردمی در کنار نقش‌آفرینی فرصت‌طلبان شرکت نفت «انگلیس و ایران» برای شکست روسیه به عنوان رقیب، باعث شد تا صمصام‌السلطنه بی‌درنگ پس از روی کار آمدن «لغو امتیاز خوشتاریا»‌ را به‌عنوان نخستین گام موثر کابینه، به تصویب برساند.