بانک استقراضی و تجارتخانه جهانیان

مظفر شاهدی

بنگاه تجارتی ـ صرافی جهانیان در زمره معتبرترین موسسات مالی ـ اعتباری ایران دوران متاخر قاجار به شمار می‏رفت. این موسسه در سال ۱۳۱۲ق/ ۱۸۹۴م توسط خسروشاه جهان و برادرانش پرویز، گودرز، رستم و بهرام که از ملاکان زرتشتی یزد بودند، تشکیل شد و عمده فعالیت آن در امور تجاری و نیز صرافی متمرکز بود و به تدریج شعباتی در شهرهای یزد، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان و نیز بمبئی و لندن دایر نمود. پس از چندی تنها نمایندگی جهانیان در آمریکا در شهر نیویورک افتتاح شد.

برادران جهانیان بالاخص در امور صرافی و نقل و انتقالات پولی ـ اعتباری رقیب جدی بانک‌های استقراضی و شاهنشاهی محسوب می‏شدند و به هنگام انقلاب مشروطیت و طرح تاسیس بانک ملی از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی دوره اول، تلاش وافری برای موفقیت این طرح به کار بردند. طرفداری آنها از جریان مشروطه‏خواهی مشکلات عدیده‏ای را از سوی مخالفان داخلی مشروطیت برای آنها به وجود آورد.

در این میان بانک‌های استقراضی و شاهنشاهی نیز با در پیش گرفتن سیاست‌های کنترل شده مالی سبب‌ساز دردسرهای مضاعفی برای تجارتخانه فوق شدند. برادران جهانیان از سال‌ها قبل روابط مالی ـ اعتباری قابل توجهی با بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی داشتند و در اثر دست و دلبازی‌های ویژه‌‏ای که بالاخص بانک استقراضی در اعطای وام‌های ریز و کلان از خود نشان می‏داد، تجارتخانه جهانیان مبالغ هنگفتی از آن بانک وام اخذ نموده بود و هر بار که در بازپرداخت اقساط وام‌های خود با مشکلاتی هم مواجه می‏شد، بانک استقراضی بر اساس سیاست‌های مالی‏ای که داشت، نه تنها این تجارتخانه را در تنگنا قرار نمی‏داد بلکه اعتبارات بیشتری هم به آن اعطا می‏نمود. این روند تا سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ قمری کماکان تداوم یافت و برادران جهانیان بدون توجه به مشکلات عدیده‌‏ای که احتمال می‏رفت در آینده‏ای نه چندان دور از سوی بانک‌های خارجی برای آنها ایجاد شود، هر چه بیشتر به این بانک‌ها وابستگی مالی ـ اعتباری پیدا کردند. اما این وضعیت چندان پایدار نماند و طی سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ قمری تجارتخانه جهانیان نظیر تجارتخانه و صرافی ارباب جمشید دچار بحران فزاینده مالی شد و تقریبا به سرعت روند اضمحلال و ورشکستگی را طی نمود. در واقع بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی به‌رغم سیاست‌های مالی سال‌های قبل به یکباره نه تنها اعتبارات مالی خود را از تجارتخانه جهانیان دریغ کردند بلکه بازپرداخت فوری مطالبات عقب‌‏افتاده خود را نیز خواستار شدند.

بدین ترتیب سیاست‌های کنترل شده مالی بانک‌های خارجی همراه با مشکلات عدیده سیاسی ـ اقتصادی داخلی که طی سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ قمری برای تجارتخانه جهانیان ایجاد شده و از جمله موجبات قتل مشکوک دو تن از مدیران برجسته این تجارتخانه را فراهم آورده بود، دست به دست هم داده اولیای این تجارتخانه را از هستی ساقط کرد. بدین ترتیب تجارتخانه و صرافی جهانیان که گفته می‏شد فعالیت تجاری ـ بانکی آن از موسسه اقتصادی ارباب جمشید نیز چشمگیرتر بود، در سال ۱۳۳۱ قمری اعلام ورشکستگی کرده و فعالیت آن متوقف شد و موسس آن خسرو شاه ‏جهان نیز به دلایل سیاسی به اروپا تبعید گردید.

از معدود تجارتخانه و صرافی‌های ایرانی که در دوران فعالیت از رقابت و دشمنی آشکار بانک استقراضی مصون ماند، تجارتخانه تومانیانس بود. تجارتخانه تومانیانس به همت فردی به نام هاراتون تومانیانس ارمنی در شهر تبریز پایه‌‏گذاری شد و به تدریج در امور تجاری ـ صرافی و نیز ملک داری پیشرفت قابل توجهی نمود.

تجارتخانه تومانیانس بالاخص روابط تجاری بسیار گسترده‌ای با روسیه برقرار کرد و از این رهگذر ثروت و مکنت سرشاری به دست آورد. پس از درگذشت هاراتون تومانیانس چهار فرزند وی که مهم‌ترین آنها الکساندر تومانیانس نام داشت راه پدر را ادامه داده و بیش از پیش حوزه فعالیت اقتصادی خود را گسترش دادند. درباره میزان سرمایه نقدی و غیرنقدی تومانیانس‏ها اطلاع دقیقی وجود ندارد اما گفته شده است سرمایه‏ای که فقط در امور تجاری وارد بازار کرده بودند به ۳.۰۰۰.۰۰۰ تومان بالغ می‏شد که در آن زمان رقم قابل ملاحظه‏ای به ‏شمار می‏رفت. تجارتخانه تومانیانس در شهرهای تهران، تبریز، ارومیه، رشت، پهلوی (انزلی)، قزوین، مشهد، سبزوار و گرگان و نیز شهرهای خارجی بادکوبه، حاجی طرخان، مسکو، وینه، برلن، لندن، قسطنطنیه (استانبول) شعبه و نمایندگی داشت.

تجارتخانه تومانیانس تا سال‌های نخست جنگ جهانی اول از بزرگ‌ترین موسسات تجاری ـ بانکی کشور محسوب می‏شد و در امور کشاوری و زمینداری نیز فعال بود. اما به دنبال گسترش بحران‌های عدیده داخلی و حضور نیروهای بیگانه در کشور و نقصان کلی‏ای که در فعالیت‌های تجاری ـ اقتصادی ایجاد شده بود، مشکلات جدی‏ ای فراروی مدیران تجارتخانه تومانیانس قرار گرفت.

بروز انقلاب شوروی و تحولات سیاسی ـ اقتصادی بعدی این کشور بیش از پیش تجارتخانه تومانیانس را با بحران مالی روبه‌رو ساخت. به ویژه اینکه این تجارتخانه مبالغ هنگفتی در شهرهای مختلف روسیه به صورت نقدی و غیرنقدی سرمایه‌‏گذاری کرده بود و دولت جدید شوروی تمام این سرمایه‏ها را ضبط و مصادره نمود و همزمان با آن مبالغ شایان توجهی از سرمایه‌‏های نقدی این تجارتخانه که به صورت وام در اختیار مردم قرار گرفته بود، در موعد مقرر بازپرداخت نشد. برادران تومانیانس که در سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۵ شمسی دچار ورشکستگی شدند و دامنه فعالیت آنها متوقف شد، طی نامه‌‏ای دادخواهانه خطاب به رضاشاه (که تاریخ آن مشخص نیست ولی باید طی سال‌های نخست سلطنت او تدوین شده باشد) روند فعالیت و سپس بحران‌های عدیده مالی ـ اقتصادی‌‏ای را که از هنگام جنگ جهانی اول برای تجارتخانه تومانیانس پیشامد نموده بود، برای وی توضیح داده، تقاضای کمک نمودند.