انحصار ابریشم در دست ارمنی‌ها

قالیچه ابریشمی متعلق به دوران صفوی

ابریشم در روزگار صفوی یکی از کالاهای عمده در تجارت ایران بود که در آن ارمنی‌ها و غلامان نیز سهم بسزایی داشتند. در بخش چهارم از گزیده کتاب «غلامان خاصه، نخبگان نوخاسته دوران صفوی» تجارت ابریشم در این دوران با تاکید بر این دو گروه مورد بررسی قرار می‌گیرد. جلفایی‌ها در عوض ابریشمی که به اروپا می‌فروختند نقره برمی‌گرداندند و به علاوه پوشاک و شیشه و آینه و تلسکوپ و نقاشی و کتاب و ساعت‌های اروپایی، اما این اقلام اخیر هیچ یک به اندازه نقره در بازار ایران و هند خریدار نداشت. همه طلا و نقره‌ای را که وارد قلمرو صفوی می‌شد، ارامنه از راه بازارهای روس و عثمانی می‌آوردند. منابع صفوی و اروپایی نشان می‌دهند که به‌رغم دخالت کمپانی‌های اروپایی هند شرقی در تجارت ابریشم، این گردش پول نقره تا حدود زیادی از طریق ارامنه صورت می‌گرفت. عوامل انگلیسی در ایران و هندوستان همیشه نقدینه کم داشتند و اغلب بی‌نتیجه از روسای خود خواستار ارسال پول می‌شدند. هلندی‌ها نیز با اینکه توفیق بیشتری داشتند با ممنوعیت‌هایی روبه‌رو بودند و اجبارا در مقابل اجناس‌شان ابریشم ایرانی می‌بردند. با این همه، صدور نقره از ایران به هند را هم حتی‌المقدور ادامه می‌دادند.

در این دوره هندوستان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در آسیا و اروپا بود. نقره حاصل از صدور ابریشم ارامنه به هندوستان می‌رفت. هند در عوض به ایران پنبه و سنگ‌های قیمتی و بسیاری کالاهای دیگر صادر می‌کرد. سانجای سوبرهمن یام ادعا می‌کند که وقتی ارامنه میدان‌دار شدند، گروهی از بازرگانان سرشناس ایرانی از فعالیت در هند، سرزمین فرصت‌های تجاری، دست کشیدند. جامعه بزرگ تجار ایرانی در سورات و گولکوندا روابط تجاری مهمی با ایران برقرار کرده بود. ولی الطاف شاهانه به جلفایی‌ها امتیازاتی می‌داد که دیگر بازرگانان ایران نداشتند. اما خود شاه هم از این امتیازها سود می‌برد؛ زیرا غلامان و ارامنه تنها کارگزاران شاه بودند که هیچ پیوند اجتماعی جز با دربار او نداشتند از این رو تابع منویات شاه بودند.

از سوی دیگرارامنه روابط تجاری فراوانی نه فقط با اروپا که با تجار هندی و حتی ایرانی‌های دور از وطن داشتند. روابط جلفا با هند بسیار محکم بود؛ زیرا خانواده‌های بسیاری، چون نتوانستند به عالی‌ترین رتبه‌ها در سلسله مراتب تجار حاکم بر محله ارامنه برسند، از جلفای نو به هند رفتند. کلیسای اسقفی جلفای نو بر همه کلیساهای ارامنه هند سیطره داشت و ارامنه هند با جلفای‌ نو در یک واحد اداری کلیسا بودند روابطی که جلفایی‌ها در هند داشتند ضامن موفقیت شبکه تجاری آنها در آسیا و اروپا بود. در این تجارت آسیایی و اروپایی، نقره‌ای که جلفایی‌ها راه اروپا از قاره‌ آمریکا وارد می‌کردند، با کمک به شاه عباس در تامین هزینه‌های دولت و ارتش جدیدش، نقش سیاسی مهمی در ایران پیدا می‌کرد. کار ایجاد شاهنشاهی صفوی از طریق جنگ در گرو پولی بود که از تجارت ابریشم به دست می‌آمد. در گام نخست، شاه باید نواحی ابریشم‌خیز کنار دریای خزر را در دست می‌گرفت و تولید ابریشم را افزایش می‌داد.

ناحیه خزر و تولید ابریشم

شاه عباس دیری پیش از آنکه جلفایی‌ها را جابه‌جا کند حاکمیتش را در منطقه‌ دریای خزر تثبیت کرده بود و گیلان و مازندران دو ناحیه ابریشم‌خیز مهم‌تر در این منطقه بودند. او پس از آنکه جنگ داخلی دوم را در ۱۵۹۰/۹۹۸ پایان بخشید گیلان و مازندران را اراضی خاصه اعلام کرد و غلامانی را به والی‌گری و وزارت آنها گمارد. وزیران یک سوم عواید این ولایات را به خزانه‌ شاه می‌فرستادند. این تبدیل اراضی به اراضی خاصه در ۱۵۹۸ و ۱۵۹۹ و ارتقای غلامان به والی‌گری از اختیارات سرکردگان محلی کاست. شیروان در ۱۶۰۷ تصرف شد ولی هرگز در زمره اراضی خاصه قرار نگرفت، گر چه بعد از این تاریخ والی‌های آن نیز همچون دیگر ولایات ابریشم‌خیز از غلامان بودند. این اصلاحات مقدمه ایفای نقش مهم غلامان در تجارت ابریشم بود.

تجارت ابریشم همچنین سبب نقل مکان ارامنه و گرجی‌ها از قفقاز به کناره‌ دریای خزر برای تولید ابریشم و پرورش درختان توت شد.

سیاحان اروپایی از جمله ژان شاردن و پی‌یتر و دلا واله نوشته‌اند که ناحیه خزر از اهالی شهرهای مختلف قفقاز پر شد؛ ولی نوشته‌های دو سیاح در مواردی با هم اختلاف دارند. دلا واله می‌نویسد که ارامنه با کرم ابریشم و درخت توت کاری نداشته و فقط از آنها خواسته شد که رز برای شراب‌گیری پرورش دهند. پرورش کرم ابریشم را به گرجی‌ها سپردند، اما شاردن هر دو گروه را دخالت می‌دهد:

«امیر نامبرده، فاتح قوی پنجه، عده کثیری را از ارمنستان و گرجستان به آنجا برد... تا از جمله کرم‌های ابریشم با ملاطفت پرورش یابند و در آن نواحی به درجه کمال نائل شوند. والده‌اش که مازندرانی بود و در نتیجه خود او را هم می‌توان اهل آن دیار دانست... از طرف دیگر از او خواست که سرزمین را باز مسکون کند. عباس فرمود آنجا شهرها ساختند و قصرهای مجلل افراشتند تا کوچ نشین آبادان شود؛ مع‌ذلک هوای نابکار چنان بنای ناسازگاری با طرح‌ها و نقشه‌های او که با نهایت دقت و مراقبت نطفه بسته بودند گذاشت که قریب چهل سال پیش که من در مازندران بودم عده مسیحیان از سی هزار خانواری که ابتدا در منطقه سکونت داشتند به حدود چهارصد خانوار تقلیل یافته بود.»

پل ریکو نیز از اشتغال ارامنه به پرورش کرم ابریشم در ارمنستان نوشته است. ارامنه جلفا هر ساله به سواحل خزر می‌آمدند تا سهم ابریشم خود را برای فروش به بازارهای عثمانی ببرند. اوایل عصر جدید، بیشتر ابریشمی که در اروپا بافته می‌شد در سواحل خزر و نقاطی که امروزه در شمال غرب ایران واقع‌اند به عمل می‌آمد. سال ۱۶۱۲ شاه عباس شهر فرح‌آباد را ساخت، شهری ییلاقی که وصفش در نامه‌ای از پی‌یتر و دلا واله آمده است. او ژانویه ۱۶۱۷ در این شهر شاه عباس را دید و نامه را از آنجا فرستاد. منطقه از داخل کاخ پیدا بود. جاده‌های خوبی برای تسهیل حمل‌ونقل ابریشم ساخته بودند. یک جاده سرتاسر طول ساحل را طی می‌کرد و جاده دیگری از فرح‌آباد به جنوب تهران امروز می‌رسید. شاه برای مراقبت از حمل‌ونقل ابریشم عده‌ای راهدار گماشته بود. راهداری علاوه بر اینکه امنیت راه‌ها را تضمین می‌کرد وسیله موثری هم برای مراقبت سیاسی بود.

اهالی جلفای نو هر ساله به سواحل خزر و بازارهای عثمانی سفر می‌کردند. شاه عباس اول در برهه‌ای از قرن هفدهم که تقاضای ابریشم خام در اروپا افزایش یافته بود از این بازرگانان دنیادیده ارمنی برای تحقق بخشیدن به رویای شاهنشاهی نوترکیب‌اش بهره‌برداری کرد. شبکه‌های جلفایی‌ها در بازارهای عثمانی و اروپایی در تحصیل طلا و نقره به آنها کمک می‌کرد. سرشناسی و ورزیدگی آنها در صدور ابریشم تولید ایران برای شاه عباس غنیمت بود.

مزایده فروش ابریشم

مزایده فروش ابریشم که دربار صفوی در ۱۷ سپتامبر ۱۶۱۹/۸ شوال ۱۰۲۸ به مدیریت محب علی بیگ غلام برگزار کرد آیینه تمام نمای پیوندهای اقتصادی صفویه با ارامنه تاجر ابریشم بود. این واقعه را پی‌یترودلاواله و چهارکارگزار انگلیسی در ایران نقل کرده‌اند. کمپانی هند شرقی به تازگی مشتری ابریشم خام ایران شده بود، اما این مزایده را به ارامنه باخت.