تاریخ معاصر- تجارت، سفر و انقلاب در اواخر عهد قاجار
تجار از انقلاب‌ها جان سالم به در بردند
تجار دوره قاجار به واسطه ضرورت شغلی، دارای سواد خواندن و نوشتن بودند. علاوه بر این سفر به کشورهای خارجی جهت تجارت و خرید و فروش آنها را هرچه بیشتر با تفاوت‌های ایران و سایر کشورها آشنا می‌کرد. این سفرها همچنین بازرگانان را در معرض دگوگونی‌های روی‌داده در آن کشورها قرار می‌داد و به بلوغ سیاسی و اجتماعی بیشتر آنها منجر می‌شد. چنین پیشینه‌ای سبب شد تا با بروز جنبش مشروطه در ایران، عمده تجار و بازرگانان به بازیگران مهم این نهضت تبدیل شوند و نیروی عمده‌ای در کارزار انقلابی
به شمار آیند. خرید اسلحه و تامین هزینه جراید مشروطه‌خواهان از جمله اقداماتی است که در آن روزها توسط طبقه تجار و بازرگان انجام شد. علی قیصری در مقاله‌ای با عنوان «تاجران بدون مرز» به نقش تجار در این نهضت مشروطه با تاکید بر خاطرات حاج محمدتقی جورابچی- از تجار آن زمان- پرداخته است. آنچه می‌خوانید جمع‌بندی و ارزیابی کلی این مقاله است.
درک آرمان‌ها و انگیزه‌های تاجرانی که از ارکان نهضت مشروطه بودند، ولی ارزش‌های آنها را مقامات و روشنفکران و علما لزوما منعکس نمی‌کردند، مهم است البته بدون اینکه بخواهیم آمال آنها یا گرایش‌های سیاسی همه تجار را یک کاسه کنیم. بحران‌های ملی و بین‌المللی غالبا و گاه شدیدا در سرنوشت تجار موثر بودند و امکان داشت که آنها را به ثروت‌های کلان برسانند یا به خاک سیاه بنشانند. در مورد تجاری هم که از اقلیت‌های مذهبی بودند، تعصبات اکثریت می‌توانست آثار منفی بر جای بگذارد، اما به هر تقدیر، بسیاری از آنها در حالی که تجارتشان در معرض خطر بود از انقلاب‌ها و جنگ‌ها جان سالم به در می‌بردند.
خاطرات حاج‌محمدتقی جورابچی ضمن اینکه چند رویداد سیاسی را هم در بر می‌گیرد اطلاعات فراوانی از زندگی‌های شخصی و اجتماعی تجار در سال‌های انقلاب مشروطه به دست می‌دهد. گزارش حاج‌محمدتقی از زندگی‌اش فقط اشاره‌‌هایی گذرا به زندگی خصوصی او در اندرونی‌اش دارد. اگرچه روایت‌های او از زندگی خصوصی‌اش ممکن است بیشتر بیانگر گزینه‌های فردی یا شیوه زندگی خاص او باشند، سرنخ‌هایی از زندگی در خانه‌های تجار میانه‌حال ایرانی - صرف‌نظر از تفاوت‌های محلی و قومی و دینی و فرهنگی - فراهم می‌آورند. بقیه خاطرات دارای اطلاعات ذی‌قیمتی از نگرانی‌های مالی گسترده‌تر تجار ایرانی در مجموع و شبکه‌های اقتصادی آنها است. حاج‌محمدتقی بیشتر به دغدغه‌های شخصی خود در این مورد می‌پردازد و در عین حال جزئیاتی از سفرهایش را هم بیان می‌کند که گاهی تلفیقی از تجارت و زیارت‌اند. او در زیارت، یا در تجارت در مراکز زیارتی، شوق فراوانی به شنیدن درس‌های علمای سرشناس دارد. تعقیب علایق فکری و معنوی برای او بعد مهمی از خاطرات است.بعضی تجار در انقلاب مشروطه طرف شاه مستبد را گرفتند. از سوی دیگر به علت تحولات سیاسی دور از انتظار، گاهی همان نهضتی که تجاری مانند برادران جورابچی حمایت یا همراهی‌اش می‌کردند اثر منفی در کار و بار آنها می‌گذاشت. برای مثال بعد از اولتیماتوم‌های سال ۱۹۱۱ روسیه، مشروطه‌خواهان اجناس روسی و انگلیسی و استفاده از ماشین دودی و بانک شاهی را تحریم کردند و به ضرر تجاری شد که کالاهای روسی و انگلیسی وارد می‌کردند. کسب‌و‌کار تجار، در هر دو سوی انقلاب، گاه نیز از غارت و مصادره و اخاذی آسیب می‌دید یا بر باد می‌رفت. در تاریخ اجتماعی اواخر عصر قاجار، از جمله دوره انقلاب مشروطه، تجار بی‌شک سهم بزرگی داشتند، اما نباید تصور کرد که سیاست یگانه دلمشغولی آنها در سال‌های انقلاب بود. دغدغه جورابچی‌ها هرگز این نبود. در ارزیابی ما از دوره مشروطه و برای اینکه شناخت بهتری از جامعه ایرانی و پیچیدگی‌هایش در آن روزگار به دست آوریم، شایسته است که این زمینه شخصی/ اجتماعی
به طور جداگانه مورد مطالعه بیشتر قرار بگیرد.
ارسال نظر