قتل رزم آرا و ملی شدن نفت

گروه تاریخ اقتصاد - در نیمه اسفند ۱۳۲۹ سپهبد حاجعلی رزم‌آرا نخست‌وزیر، توسط خلیل طهماسبی از اعضای گروه فدائیان اسلام ترور شد. حاجعلی رزم‌آرا در روز عید قربان ۱۲۸۰ هجری شمسی در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۲۹۷ در سن هفده سالگی وارد مدرسه نظام مشیرالدوله شد. دو سال بعد با درجه ستوان دومی وارد ارتش شد. در سال ۱۳۰۲ وزارت جنگ عده‌ای از افسران جوان را برای فراگرفتن فنون نظامی، به فرانسه اعزام کرد. رزم‌آرا جزو این دسته از محصلان نظامی بود. چون از لحاظ درجه بر سایرین ارشد بود، سرپرستی دانشجویان اعزامی به فرانسه هم به او واگذار شد. رزم‌آرا در فرانسه وارد دانشکده معروف سن‌سیر شد، رسته پیاده نظام را طی کرد و مورد تقدیر فرماندهان فرانسوی قرار گرفت. بعد از مراجعت به ایران، ضمن تصدی فرماندهی گردان، در سال ۱۳۰۶ با ارتقای درجه، به درجه سرگردی و به فرماندهی فوج مستقل کرمانشاه منصوب شد. در سال ۱۳۱۴ رزم‌آرا به تقاضای خود به تهران منتقل و دایره جغرافیایی ارتش به او سپرده شد. پس ازتشکیل دانشگاه، به سمت مدیر دروس آنجا منصوب شد و در همین سمت دوره دانشگاه جنگ را طی کرد و به استادی آنجا و دانشکده افسری رسید. در ۱۳۱۸ پس از نوزده سال خدمت در ارتش، درجه سرتیپی گرفت و به عضویت شورای عالی نظام برگزیده شد. در شهریور ۱۳۲۰ پس از حمله متفقین به ایران و متلاشی شدن واحدهای نظامی، شورای عالی جنگ طرحی را به تصویب رساند که به موجب آن همه سربازان وظیفه مرخص شوند و ارتش سرباز پیمانی استخدام کند. رزم‌آرا از امضای این طرح خودداری و آن را به زیان مملکت تلقی کرد. این طرح مورد ایراد شدید رضاشاه واقع شد و همه امرایی که آن را امضا کرده بودند، مورد بازخواست قرار گرفته و چند تن آنها تحویل دادرسی ارتش شدند و به زندان افتادند. رزم‌آرا پس از این واقعه تا حدی مورد توجه قرار گرفت. به دنبال استعفا و خروج رضاشاه از کشور و متلاشی شدن هجده لشگر ارتش، عده زیادی از افراد ارتش که از یاران و همگامان رضاشاه بودند، بازنشسته شدند و زمینه رشد افسران جوان و تحصیلکرده فراهم شد. رزم‌آرا به جای سرلشگر بوذرجمهری، فرمانده لشگر اول مرکز شد و قریب یک سال در این سمت بود. رزم‌آرا در ۱۳۲۲ به ریاست ستاد ارتش برگزیده شد. در آن هنگام، اکثریت قریب به اتفاق امرای ارتش، ارشد‌تر از او بودند و تنها با حربه فروتنی توانست چند ماهی در آن سمت باقی بماند. در فروردین ۱۳۲۳ رزم‌آرا درجه سرلشگری را پس از پنج سال توقف در درجه سرتیپی دریافت کرد و مجددا به ریاست ستاد ارتش منصوب گردید. این بار ریاست او قریب چهارده ماه طول کشید ولی به طور ناگهانی بازنشسته شد. تلاش قوام و امیراحمدی باعث شد رزم‌آرا در اردیبهشت ۱۳۲۵ از بازنشستگی خارج و با سمت ریاست بازرسی منطقه ۲، به کردستان اعزام گردد. دو سه ماهی در آن ماموریت نیمه جنگی بود تا اینکه برای بار سوم به ریاست ستاد ارتش منصوب و مشغول کار شد. در این سال در اثر تدبیر قوام‌السلطنه، موضوع آذربایجان و جنوب و کردستان حل شد، این موفقیت‌ها که ارتش و رزم‌آرا هم نقشی در آن داشتند، موجب شد رزم‌آرا مورد توجه بیشتر مقامات قرار گیرد. شاه فرمانی به خط خود برای او صادر کرد و خدمات او را ستود. رزم‌آرا در انتخابات دوره پانزدهم که توسط حزب دموکرات ایران انجام گرفت، نقش کلیدی داشت و فرماندهان لشگر و پادگان‌ها که از یاران او بودند، دستورات او را اجرا می‌کردند. در فروردین ۱۳۲۷ شاه برای جلب رضایت رزم‌آرا و دلگرم ساختنش، به او درجه سپهبدی داد. از سال ۱۳۲۸ رزم‌آرا به صورت جدی در مقام احراز نخست‌وزیری برآمد. در انتخابات دوره شانزدهم دخالت تام داشت. تهران تنها منطقه‌ای بود که نتوانست در انتخابات آنجا مداخله کند، زیرا سرلشگر زاهدی رقیب دیرین او در سمت ریاست شهربانی اجازه مداخله به او را نداد و غالب کرسی‌های تهران به دست جبهه ملی افتاد. در پنجم تیرماه ۱۳۲۹ به دربار احضار شد و فرمان نخست‌وزیری خود را دریافت کرد. رزم‌آرا از روزی که به صدارت رسید، با مساله نفت روبه رو شد. سرانجام مجبور شد لایحه گس گلشائیان را که در زمان دولت ساعد به مجلس داده شده بود، پس بگیرد. مداخلات رزم‌آرا در امور مملکت با واکنش‌های بسیاری روبه‌رو شد تا اینکه لایحه نفت در مجلس مطرح شد و پس از انتقادات نمایندگان مجلس، غلامحسین فروهر، وزیر دارایی کابینه رزم‌آرا آن را پس گرفت. این پس گرفتن لایحه نفت که بدون موافقت مجلس بود، آنان را بیشتر ناراضی کرد. بعد وقتی که خواستند درباره عمل خلاف فروهر رای بگیرند، دکتر طاهری مجلس را از اکثریت انداخت و خشم آنان بیشتر شد. نتیجه این عملیات این شد که آنان سخت نسبت به حکومت رزم‌آرا بدبین شدند، اما روزی که رزم‌آرا پشت تریبون مجلس رفت و برخلاف وعده‌هایی که داده بود گفت: «من سربازم و می‌خواهم به مملکت خود خدمت کنم. ملت ایران عرضه ساختن لوله هنگ را هم ندارند، آن وقت چطور می‌خواهند دستگاه عظیم نفت را اداره کنند؟» این موضوع چنان فدائیان اسلام را عصبانی کرد که تصمیم گرفتند به دلیل این اظهارات از او انتقام بگیرند.فدائیان اسلام تصمیم گرفتند روز ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ قبل از ظهر درحالی که رزم‌آرا برای شرکت در مجلس ختم آیت‌الله فیض به مسجد شاه می‌رود او را ترور کنند. گلوله خلیل طهماسبی در حیات مسجد بر سینه او نشست و در دم جان سپرد، اما ضارب رزم‌آرا هرگز مجازات نشد. در سال ۱۳۳۱ هنگامی که جبهه ملی در مجلس در اوج قدرت بود، به وسیله نمایندگان طرحی تهیه و تصویب شد که خلیل طهماسبی را از زندان آزاد می‌کرد. این ماده واحده تاکید کرد: چون خیانت علی رزم‌آرا و حمایت او از اجانب بر ملت ایران ثابت است، بر فرض اینکه قاتل او خلیل طهماسبی باشد، از طرف مردم ایران بیگناه شناخته شده و تبرئه می‌شود. قتل رزم‌آرا عملا به روند ملی شدن صنعت نفت ایران سرعت بخشید و کمتر از دو هفته پس از این حادثه، لایحه ملی شدن نفت در پایان سال ۱۳۲۹ در مجلس تصویب شد. منبع: مرکز اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران