نرخ ارز دولت فروغی را ساقط کرد

محمدعلی فروغی در میان سالی

دولت فروغی به دلیل اینکه نرخ ارز به ویژه لیره انگلیس را دوگانه تعریف و تعیین کرده بود با مخالفت مجلس مواجه و در نهایت کار به استیضاح دولت کشیده شد. دفاع فروغی از تصمیم دولت مورد قبول مجلس قرار نگرفت و دولت سقوط کرد. قرائت استیضاحیه امیر تیمور از وزیر دارایی

(آقای طوسی ورقه استیضاح آقای امیر تیمور کلالی را از آقای وزیر دارایی به شرح زیر خواندند.)

مقام محترم ریاست مجلس شورای ملی

- مدتی است این بنده از آقای وزیر دارایی در موضوع خرید ارز به مظنه یکصد و چهل ریال و اینکه ادامه وضع مزبور به ضرر و زیان کشور تمام می‌شود، سوالی نموده‌ام که در مجلس برای جواب حاضر شوند و چندین جلسه هم متوالی حضورا از ایشان تمنا کرده‌ام برای جواب سوال مزبور زودتر حاضر شوند و احساس می‌کنم می‌خواهند با طفره و تعلل به دفع الوقت واگذار کنند نظر به اینکه بیش از این بنده نمی‌توانم شاهد جریانی باشم که بر علیه منافع کشور است به موجب این ورقه می‌خواهم آقای وزیر دارایی را استیضاح کنم و از مقام محترم ریاست تمنا دارم روز استیضاح را تعیین فرمایند.

امیر تیمور کلالی - اجازه می‌فرمایید.

رییس - رای گرفته می‌شود به اعتماد کابینه آقای نخست‌وزیر.

امیر تیمور کلالی - قبل از رای تذکری است که لازم است داده شود برای اینکه هیات دولت دچار سوال و استیضاح و مذاکرات قبل از دستور نشوند. تذکر لازمی است که باید عرض کنم و به‌علاوه یک موضوع استیضاحی هم قبلا بوده و باید تکلیف آن معلوم شود که چه خواهد شد برای آنکه آن موضوع روشن شود و کار مجلس و دولت تسهیل شود اجازه می‌خواهم عرایضم را عرض کنم.

دکتر جوان - بنده اجازه می‌خواهم تذکری دارم چون در موقع معرفی آن کابینه‌شان...

رییس - تذکر مورد ندارد اعلام رای شد.

دکتر جوان - اجازه نمی‌دهید صحبت کنیم. (زنگ رییس)

طباطبایی - بنده اخطار نظامنامه‌ای دارم.

رییس - بسیار خوب اخطار داشته باشید بعد صحبت بکنید.

امیر تیمور - به عرض بنده توجه بفرمایید بنده باید قبل از رای عرایض خودم را به عرض آقای رییس‌الوزرا برسانم و بعد رای گرفته شود، زیرا توضیح ایشان در رای موثر خواهد بود، اگر ایشان توضیح بدهند ممکن است بنده در رای دادن شرکت کنم و الا بنده در رای شرکت نخواهم کرد (طباطبایی - تکلیف را معین بفرمایید) خود آقای رییس‌الوزرا هم اجازه می‌فرمایند به عرض برسانم.

نخست‌وزیر - آقای امیر تیمور صحبت استیضاح را می‌فرمایید مقصودتان همین است؟ بفرمایید.

امیرتیمور - اجازه می‌فرمایید به عرض مبارکتان برسانم بنده بدوا تشکر می‌کنم از حضرت آقای نخست‌وزیر که مثل همیشه توجه دارند عرایض به عرضشان برسد و در این موقع موافقت فرمودند که عرایض به عرضشان برسد. البته خاطر محترم آقایان مسبوق است که از طرف بنده استیضاح شد از آقای دکتر مشرف وزیر دارایی که به اعتقاد بنده عمل ایشان برخلاف مصلحت مملکت بود و ضرر و خسارتی برای مملکت ایجاد شده البته حالا آقای دکتر مشرف از کابینه رفتند، ولی اصل موضوع از میان نرفته. بنده موضوع ارز و اسعار را یکی از قضایای مهم مملکت می‌دانم و معتقدم در این عملی که شده است میلیون‌ها خسارت به مملکت وارد شده است و اگر آقای رییس‌الوزرا موافقت بفرمایند چه در مجلس و چه در خارج از مجلس صحبت شود بنده ثابت می‌کنم که میلیون‌ها خسارت به این مملکت وارد شده و اگر یک روز تصمیم قطعی در این کار به تاخیر افتد صدها هزار تومان به ضرر مملکت تمام می‌شود و بنده معتقد هستم در این قضیه به‌خصوص قبل از رای تکلیف را معین فرمایند و به عقیده بنده باید موضوع ارز به کلی آزاد باشد و تابع عرضه و تقاضا شود اگر ارز آزاد باشد بنده عقیده‌ام این است که به قیمت خیلی نازل‌تری در این مملکت اسعار خرید و فروش شود ممکن است به قیمت گران‌تری هم برسد اشکالی ندارد، ولی یک قیمت معینی را دولت معین کردن و همه روزه از پول مملکت و از خزانه مملکت پوند خریدن و مقدار زیادی پوند در لندن بلوک کردن برخلاف مصلحت است این یک موضوع. موضوع دیگر عرض بنده مربوط به کار وزارت طرق است البته ما یک وزارت طرقی در سابق داشتیم و یک وزیر هم داشت و یک رویه‌ای هم در کار بود و یک راهسازی‌هایی هم می‌شد که به ترتیب خودش پیش می‌رفت، اما وزارت طرق امروز ما با وزارت طرق دیروز به کلی فرق دارد حالا در وزارت طرق یک راهسازی‌های دیگر و یک عملیات دیگری می‌شود که یک قسمتش مربوط به ما است و یک قسمت آن مربوط به خود ما نیست. وزارت طرق امروزه باید مواظبت کند باید بیش از حد معمول مراقبت کند و باید وزیر طرق شخصا مراقب و ناظر باشد. باید فعالیت و مراقبت بیشتری ملحوظ و منظور بدارد و ناظر جریان امور باشد که این ساختمان‌‌هایی که می‌شود دقت به عمل آید. آن قسمت‌هایی که متعلق به دولت ایران است و برای مصلحت ایران است البته برای ما لازم است و اشکالی ندارد، ولی آن قسمت‌هایی که مربوط به ما نیست و برای قسمت‌های خارجه است آنها را با کمال شهامت تذکر بدهند که اینها مربوط به ما نیست برای اینکه بعدها دولت و مملکت دچار یک عملی واقع نشود که بودجه مملکت و خزینه دولت در آتیه از این باب خرجی تحمیل شود و من مخصوصا این قضیه را می‌خواهم به آقای وزیر طرق تذکر بدهم که کار راهسازی یک چیزی نیست که حقیقتا در شورای اداری راه که مثلا در وزارت طرق تشکیل می‌شود ببرند و آنجا بگویند تشخیص دادند که این راهسازی لازم است و باید بشود یا آنها تشخیص داده‌اند که این راهسازی مربوط به ما است یا به دیگری است این طور نیست و من مخصوصا عقیده دارم و عرض می‌کنم که اینها باید در هیات دولت مطرح شود و مورد شور واقع شود و تشخیص داده شود.

مساله دیگر عرض بنده که دو سه جلسه هم قبل از دستور عرض کردم آقای وزیر خارجه هم تشریف داشتند در مجلس شورای ملی و با اینکه مهم بود جواب نفرمودند مساله اشیا و اموالی است که متعلق به تجار و بازرگانان ایرانی و دستگاه‌های تجارتی ما است که در گمرکات شمالی است و در این قضیه با اینکه به عرض مبارکشان رساندم تا به حال به هیچ وجه من‌الوجوه اقدامی نکرده‌اند این قضیه اگر مربوط به اشخاص و یک عده معدودی بود بنده عرضی نداشتم و چیزی نمی‌گفتم ولی این مال مملکت است و میلیون‌ها پول از برای آنها داده شده است. امروزه هم که شما اتحاد دارید نمی‌دانم این را چه جور و به چه طریق حمل کنم با اتحاد و دوستی و الان مملکت معطل است و شما باید این قضیه را تمام کنید و در این موضوع هم باید آقای وزیر امورخارجه بفرمایند که چه اقدامی کرده‌اند و چه اقدامی باید بفرمایند و نفیا یا اثباتا چه کار کرده‌اند اگر دادنی است که بدهند این مال‌التجاره‌ها را اگر هم نمی‌دهند که معلوم بشود.

عرض دیگر بنده راجع به‌کوی نازی‌آباد است حالا که آقای وزیر دارایی تشریف دارند...

(همهمه نمایندگان- زنگ رییس دعوت به سکوت)

چند نفر از نمایندگان- آقا این حرف‌ها خارج از موضوع است.

دکتر سنگ- تصور می‌کنم فرمایشات آقای امیر تیمور هر کدامش به موقع خود صحیح است و متین است لکن خود آقای امیر تیمور باید تصدیق بفرمایند که این حرف‌ها موقعش بعد از آن است که هیات دولت معین شد و آن وقت باید بفرمایند و بگویند این جور و این جور ولی اول باید رای گرفته شود بعد از آن تمام فرمایشات‌تان متین است (صحیح است) مثلا وزیر امور خارجه در فلان موضوع فلان اقدام چه شد یا آقای وزیر راه در موضوع راه چه کار باید بکنند ولی آقاجان هنوز که آقای وزیر خارجه یا آقای وزیر راه معین نشده‌اند (بعضی از نمایندگان-معین شده‌اند) بنده عقیده دارم که در هر مجلسی آقا هم باید اقلیت باشد هم اکثریت و همان‌طور که اقلیت رشادت می‌کند و مطالب خودش را می‌گوید همان‌طور هم اکثریت باید رشادت بکند و بگوید البته آقا امروز روزی است برای ما قیمت دارد امروز روزی است که برای ما غنیمت است مجلس را باید طوری نگاهداشت و با دولت باید همکاری کنیم و طوری رفتار کنیم که کاری از پیش برود. بنده به آقایان یا آقای امیر تیمور عرض نمی‌کنم فرمایشاتشان را نکنند البته هر شخصی حق دارد برود پشت تریبون و مطابق نظامنامه هر مطلبی که دارد بگوید و هر عیبی که در کار هست اظهار کند ولی در صورتی که وزیر معلوم شده باشد.

جمعی از نمایندگان - رای بگیرید. رای رای.

امیر تیمور- بنده این عرایض را عرض کردم برای اینکه هر روز دچار استیضاح نشویم.

دکتر سنگ- بعد می‌توانید استیضاح کنید (همهمه نمایندگان- زنگ رییس)

رییس- دعوا که در مجلس موضوعی ندارد.

جمعی از نمایندگان- رای بگیرید. رای. رای.

دکتر سنگ- بنابراین بنده پیشنهاد می‌کنم رای بگیرید اگر هیات دولت قبول شد آنوقت.

نخست‌وزیر- عرض کنم خود آقای امیر تیمور که مدت‌ها است در مجلس شورای ملی هستند ترتیبات پارلمانی را البته می‌داند ولیکن بنده لازم می‌دانم عرض کنم موضوع ارز را که ایشان فرمودند چون در دوره سابق این هیات دولت این مطلب مذاکره شد و خودشان مسبوق هستند که بنده یک وقتی که متجاوز از یک ماه و چهل روز قبل از این باشد در این موضوع لازم دانستم که با بعضی از آقایان نمایندگان و جماعتی که اهل اطلاع باشند مشورت کنیم.این‌طور که ایشان می‌فرمایند میلیون‌ها به مملکت خسارت وارد می‌آید و خواهد آمد این مساله مسلم نیست ببینیم واقعا این طور هست یا نیست بعد از این مدت کمیسیون هم منعقد شد مذاکراتی کردیم، مشاوره بسیار کردیم و مطلب تقریبا تا اندازه‌ای روشن شد و بنا شد که هیات دولت بروند و در زمینه این عملیاتی که واقع شده است فکر کنند و تصمیم بگیرند در این ضمن ترتیباتی پیش آمد که در هیات دولت تغییری واقع شد و در این چند روزه تقریبا از آن روزی که این جلسات کمیسیون خاتمه پیدا کرد تا امروز مشغول همین کار است. اگر مقصودتان این است که آن استیضاح را بفرمایید خوب آن استیضاح که از هیات دولت نبود از وزیر دارایی بود و چون وزیر دارایی رفته است از وزیر دارایی جدید که گمان نمی‌کنم موضوعی داشته باشد این استیضاح را بکنید و هیات دولت هم می‌گوید ما مشغول این عمل هستیم و هر چه زودتر این تصمیم را خواهیم گرفت. اگر شما به عقیده خودتان باقی بودید و دولت هم اقدامی نکرد شما مختار هستید که سوالی کنید می‌خواهید هم استیضاح کنید دولت هم استنکاف نمی‌کند و اشکالی ندارد. مسائل دیگری را هم که فرمودید اگر بنده حالا وارد بشوم خیلی مفصل می‌شود و عینا همین حال را دارد و این فرض است که ما بدانیم این هیات دولت که هست طرف اعتماد مجلس هست یا نیست اگر امروز خیلی عجله دارید باید معلوم شود چه وزیری در مذاکرات طرف شما می‌شود و الا بعد به طور خصوصی به طور رسمی به طور علنی، همه جورش را حاضریم. بنابراین مطلب این است مذاکرات در باب اینکه فلان امر چه شده یا چه نشده طرف می‌خواهد باید معلوم شود که طرف شما هست یا نیست این را وقتی معلوم کردید آن وقت هر فرمایشی دارید بفرمایید.

امیرتیمور کلالی- بنده عجالتا با فرمایشی که آقای رییس الوزرا فرمودند می‌گذارم برای بعد وقتی که تکلیف هیات دولت معلوم شد.

عده حاضر ۱۱۲ نفر رای سفید ۶۵ رای و ۴ رای کبود و دو ورقه بدون اسم شماره شد.

اسامی مخالفین آقایان: ارگانی- مجید موقر- ابوالقاسم نراقی- عبدالله شهدوست.

موافقین آقایان: هدایت- نواب - فرخ- حمزه تاش- هاشمی- ابراهیم سمیعی- شجاع- مشیردوانی- لاریجانی- صفوی- فرشی- رستم گیو- احمد مهذب- محمود عزیزی- نائینی- بیات- عبدالله ناهید- مجدضیائی- نقابت- معینی- خسروشاهی- شاهرودی- کامل ماکوئی- کازرونیان- ملک زاده آملی- یمین اسفندیاری- دکتر لقمان- نصرتیان- محمدتقی شیرازی- محمدرضا پارسا- محمدتقی معتضدی- افخمی- ساگنیان- فیاض - صفاری- بوداغیان- فتوحی- رهبری- گودرزنیا- مرآت اسفندیاری- رفیعی -دکتر ملکزاده- اصفهانیان- مخبرفرهمند- ابراهیم بریگی- دکتر قزل‌ایاغ- دکتر غنی- مقدم- معتصم سنگ- اوحدی- طالش رحمت سمیعی- چاپچی- اسمعیل سنگ- خلیل حریری- محسن مهدوی - یاراحمدی- عباس نفیسی- همراز- احمد فریدونی- جعفر اصفهانی- محمد رضا اردبیلی- جعفر پناهی- اسماعیل ملایری- عباس مسعودی- رضوی.

(دو جلسه بعد مجلس صرف معرفی و بحث روی برنامه سهیلی و دادن رای اعتماد به او گردیده است- رای موافق ۱۰۰ نفر)

سقوط دولت فروغی

اطلاعات در یک ربع قرن در زیر عنوان: «مجلس سیزدهم با مرحوم فروغی سازش نکرد» چنین نوشته است: دولت فروغی پس از گذراندن عهدنامه اتحاد بین دولت ایران و دولتین شوروی و انگلستان دچار مخالفت‌های شدید یک عده از نمایندگان مجلس گردید، این امر طبیعی بود؛ زیرا بعضی از نمایندگان در مقام انجام توقعات خود از دولت بوده و برخی خواهان جاه و مقام بودند و مرحوم فروغی به هیچ وجه خود را آشنا به این سخنان و حرف‌های تنگ‌گوشی نمی‌کرد و می‌گفت اگر مایل هستید مملکت از این بحران و گرفتاری خارج شود باید هرگونه نظریات شخصی را کنار گذارده با دولت همکاری کنید و چون زمزمه مخالفت زیاد شد و دولت تحت استیضاح قرار گرفت و کارهای دولت را معوق نگاه داشتند، روزی فروغی تقاضای جلسه خصوصی کرد و به مجلس آمد و این تاریخ ۶ اسفند ۱۳۲۰ بود و گفت: من نیامده‌ام که وضعیت خود را یا کابینه را تثبیت کنم بلکه جریان اوضاع مرا بر آن داشت که مطلب را با آقایان در میان بگذارم یا جلوی این شایعات و تزلزل دولت را بگیرید و با دولت همکاری کنید یا نظریات خودتان را صریحا اظهار دارید که من استعفا بدهم و کنار بروم. این وضع بی‌تکلیفی و تزلزل دولت به ضرر مملکت است، دولت نمی‌تواند کار کند. تکیه‌گاه ندارد و هر روز وضعیت بدتر می‌شود و از لحاظ سیاست خارجی این رویه مضرات بسیار دارد، من حاضر نیستم با این مخالفت‌ها و ایجاد تشنجات و تزلزل کار کنم.در همین جلسه که در حقیقت کناره‌گیری فروغی بود اکثریت نمایندگان مجلس بار دیگر ابراز اعتماد نمودند؛ ولی مشروط بر این گردید که کابینه ترمیم شود و اشخاصی که بیشتر همکاری با مجلس نمایند انتخاب شوند. منظور بعضی از نمایندگان این بود که با نظر و مشورت آنها وزیران انتخاب شوند و حتی دو سه نفر از بین وکلا داوطلب بودند. ولی چون مرحوم فروغی به این مسائل توجه نمی‌کرد این ابراز اعتماد تمام نمایندگان را پشتیبان خود فرض کرد و چند روز بعد کابینه استعفا داد تا نخست‌وزیر بتواند کابینه جدید تشکیل بدهد و بالاخره روز ۱۱ اسفند ۱۳۲۰ دولت جدید فروغی به مجلس معرفی گردید و چون منظور آن دسته از نمایندگان تامین نشده بود در همین جلسه می‌خواستند با رای عدم اعتماد دولت را ساقط سازند و همین که رای گرفتند دولت از ۱۱۲ نفر ۶۵ رای موافق پیدا کرد؛ ولی بلافاصله پس از ختم جلسه رسمی مرحوم فروغی و وزیران جدید در یکی از اتاق‌های مجلس اجتماع نموده به مشورت پرداختند و فروغی گفت: من مصلحت کشور را در اختلاف نظر نمی‌بینم ۶۵ رای موافق حکومت را ضعیف می‌سازد و نمی‌تواند در برابر مشکلات خارجی و داخلی ایستادگی نماید؛ بدین جهت استعفا می‌دهم. بعضی از نمایندگان ایشان را همان ساعت ملاقات نمودند و گفتند که رای دولت بعدا اضافه خواهد شد؛ ولی ایشان قانع نشده و گفتند نتیجه ندارد، زیرا بعضی‌ها نظریاتی دارند که انجام آن از عهده من ساخته نیست و منظور عده‌ای روی کار آوردن قوام‌السلطنه است و او در این امر فعالیت می‌کند؛ بر فرض امروز هم با من موافقت کنند باز دو روز دیگر بنای کارشکنی را خواهند گذارد. این بود که یکسر حضور اعلیحضرت شرفیاب شد و استعفای دولت را تقدیم نمود.مجلس بار دیگر می‌خواست درخصوص نخست‌وزیر آینده اظهار عقیده کند، جمعی پیشنهاد کردند که رای مخفی گرفته شود تا هر کس عقاید باطنی و درونی خود را به نخست‌وزیر آینده روی ورقه سفید و بی‌امضا بنویسد و کسی که رای بیشتر داشت به نخست‌وزیری انتخاب شود یعنی اقلیت نظر اکثریت را قبول کند روز ۱۳ اسفند جلسه خصوصی تشکیل شد و رای مخفی گرفته شد. فروغی ۴۷ رای و قوام‌السلطنه ۳۹ رای داشتند و به خوبی معلوم شد که مخالفت با فروغی به خاطر نخست‌وزیری قوام‌السلطنه است.روز بعد طرفداران فروغی به صدور قطعنامه‌ای مبادرت ورزیدند، زیرا صحبت از این بود که فروغی زیر بار مسوولیت و زمامداری نخواهد رفت و ناچار قوام‌السلطنه را انتخاب خواهند کرد. این قطعنامه برله فروغی بود ضمنا حکایت از مخالفت آن عده با زمامداری قوام‌السلطنه می‌نمود و به همین جهت طرفداران قوام را از پیشرفت نظریه خود مایوس ساخت و دست از تعقیب نظریه خود برداشتند و خود قوام‌السلطنه هم موقتا از ادامه فعالیت‌های خود صرف‌نظر نمود. لکن در همین احوال که نظر موافقین فروغی پیشرفت کرد و نمایندگانی از طرف دسته‌جات مجلس انتخاب می‌شدند که آن مرحوم را ملاقات نموده و زمامداری را بدون اظهار مخالفت به ایشان پیشنهاد نمایند، فروغی بدون تعیین محل اقامت از شهر خارج شده در یکی از نقاط شمیران به سر می‌برد. کوشش در ملاقات فروغی بی‌فایده بود زیرا هیچ کس از محل اقامت وی اطلاع نداشت.