نرخ ارز باعث استیضاح وزیر دارایی شد

امیر تیمور کلانی

موضوع افزایش نرخ ارز در زمانی که ایران به وسیله متفقین اشغال شده بود، به میان مردم عادی هم کشیده شده بود چرا که آنان بیشترین فشار را در این میان تحمل می‌کردند. با هم بخش دیگری از روایت حسین مکی درباره مجادلات ارزی را می‌خوانیم. انگلیسی‌ها مجبور شدند قسمتی از مخارج ارتش خود را در ایران از تسعیر لیره ۱۴ و بعدا ۱۳ و اندی تومان تامین نمایند و روس‌ها هم از بازار سیاه ایران استفاده کردند. یعنی چیت متری ۵ ریال را در بازار ایران به قیمت روز فروختند(متری ۵ تومان) و همچنین سایر کالاهای خود را آورده فروختند و قسمتی از مخارج ارتشی خود را تامین نمودند.

متفقین در سایر ممالک شرق هم که برای احتیاجات ارتش خود پول رایج آن کشور را گرفتند به هیچ یک از آنها مانند ایران صدی ۶۰ طلا نداده‌اند و به همین دلیل هم پول ایران از تمام پول‌های شرق و شاید دنیا پشتوانه آن زیادتر است و این از برکت وجود دولت شوروی شده است که از ایران ریال خواستند اگر نمی‌خواستند ما هم مانند سایر کشورهای شرقی نمی‌توانستیم از انگلیس‌ها صدی ۶۰ دلار طلا در جنوب آفریقا بگیریم. این بود حقیقت قضیه ارز و در جریان این مذاکرات هم آقای ابتهاج بوده‌اند به شهادت همان آقایانی که نام بردیم. منطقا این صحیح خواهد بود زیرا ما که زور نداشتیم که حتما از آنها صدی ۶۰ طلا بخواهیم اگر نمی‌دادند چه می‌کردیم؟

پس رقابت آنها باعث این معامله شد. حالا این افتخار است یا نه بنده که افتخاری نمی‌دانم به دلیل همان بیاناتی که جناب آقای دکتر مصدق در مجلس فرمودند زیرا اگر معامله ارز را آزاد کرده بودند ممکن بود مانند جنگ گذشته لیره به ثلث و ربع ۱۴ تومان تسعیر شود.

آقای جابر انصاری در خاتمه مقاله خودشان نوشته‌اند که خوب است اینجانب از طرف قرارداد یعنی انگلیسی‌ها سوال نمایم. اما چون بنده با آن سفارت محترم تاکنون رابطه نداشته‌ام این کار را به عهده خود ایشان واگذار می‌نمایم که بروند بپرسند و از نتیجه نگارنده را مسبوق فرمایند...»

به هر حال ترقی نرخ ارز که برخلاف مصلحت و صرفه و صلاح کشور بود موجبات نارضایتی شدید مردم و افکار عمومی را فراهم آورد و اگر مملکت در حال اشغال نبود شاید موجب بلوا و انقلابی عظیم می‌گردید که پایانش معلوم نبود ولی سوء اثر افزایش ارز به جایی کشیده شد که مساله در تمام محافل و مجامع مورد بحث قرار گرفت و حتی در مجلس دوره ۱۳ هم مطرح گردید. در مجلس امیر تیمور کلالی نخست‌ درباره تثبیت نرخ ارز از وزیر دارایی سوال رسمی کرد ولی فروغی چون خود در این مساله مسوولیت داشت کوشید تا دفع‌الوقت کند. لذا تنها به تعویض وزیر دارایی اکتفا کرد و در تشکیل کابینه جدید عضدی را به جای دکتر مشرف نفیسی به مجلس شورای ملی معرفی نمود ولی چون مساله تثبیت نرخ ارز همچنان به حال خود باقی مانده بود امیر تیمور کلالی سوال خود را تبدیل به استیضاح نمود. اما فروغی قبل ازآنکه به استیضاح پاسخ بدهد با قیافه‌ای که مجلسیان قبلا از خود نشان داده بودند متوجه شد که دیگر نمی‌تواند دوام بیاورد، ناچار کناره‌گیری کرد و جای خود را به سهیلی داد.

عباس مسعودی مدیرروزنامه اطلاعات که خود طرفدار فروغی بود در اطلاعات در یک‌ربع قرن از موضوع مهم ترقی نرخ ارز مطلقا بحثی به میان نیاورده و در مورد سقوط کابینه فروغی مسائل دیگری را طرح کرده که در این کتاب ذکر گردیده است. در صورتی که علت سقوط کابینه فروغی همان تثبیت نرخ ارز بود که در حقیقت متفقین به ایران تحمیل و دیکته کرده بودند.

اینک برای آگاهی از موضوع سوال و نیز استیضاح امیرتیمور کلالی که انجام نگردید، آن قسمت از صورت مذاکرات مجلس دوره سیزدهم (جلسات ۲۵، ۲۶ و۳۱ که به ترتیب در تاریخ سه‌شنبه ۲۸ بهمن، پنج‌شنبه ۳۰ بهمن و دوشنبه ۱۱ اسفند تشکیل شد) عینا در زیر نقل می‌گردد.

جلسه ۲۵ مجلس شورای ملی (سه‌شنبه ۲۸ بهمن ۱۳۲۰)

امیر تیمور کلالی- اجازه می‌فرمایید؟ بنده اجازه خواسته بودم خیلی به طور مختصر عرضی که دارم عرض کنم و حالا هم کار فوق‌العاده‌ای مجلس ندارد استدعا می‌کنم آقایان رفقا هم موافقت بفرمایند. بیش از سه چهار دقیقه وقت مجلس گرفته نمی‌شود.

رییس- عرض کنم اینجا قریب بیست نفر از آقایان برای مذاکرات قبل از دستور چند جلسه قبل اجازه خواسته‌اند و متاسفانه همینطور مانده است و اگر موافقت بفرمایید وارد دستور شویم(صحیح است).

امیر تیمور کلالی- مطلبی که بنده می‌خواهم عرض کنم خیلی ضروری و فوری است و سه دقیقه هم بیشتر وقت مجلس را اشغال نمی‌کند. پنج هفته هم هست که از مقام ریاست استجازه کرده‌ام.

رییس- بسته به نظر مجلس است ولی عده زیادی پیش‌تر از شما اجازه خواسته‌اند.

تقدیم ورقه استیضاحیه آقای امیرتیمور از آقای وزیر دارایی

امیرتیمور کلالی- بنده پنج هفته است اجازه خواسته‌ام یک موضوعی است که بنده می‌خواستم تذکری به هیات محترم دولت بدهم چون دولت باید قبل از اختتام سال، بودجه سال آینده را به مجلس بدهند خواستم تذکر بدهم بودجه‌های جدید که می‌خواهند بدهند باید طوری باشد که مشروح و خوانا و مفصل باشد مثل بودجه‌های چند سال اخیر نباشد. بودجه‌ای که می‌دهند لااقل مثل بودجه‌های زمان دکتر میلسپو تقدیم مجلس شود که خوانا و روشن باشد که مجلس بتواند مورد استفاده قرار دهد. عرض دیگر بنده راجع به موضوعی است که چندی قبل به مجلس عرض کردم و حالا هم از حضور آقای وزیر امور خارجه استفاده می‌کنم راجع به اجناسی است که در بنادر و گمرکات شمالی موجود است عرض کردم آن اجناس متعلق به مملکت است و مبداء‌اش هر مملکتی باشد اینها مال این مملکت است پول این مملکت برای خریداری آن مصرف شده و مال مملکت است الان مدتی است متجاوز از پنج شش ماه که این اجناس آمده در گمرکات و معطل است و همه روزه هم صاحبان آنها شکایت دارند و مورد احتیاج دولت و مملکت است استدعا دارم آقای وزیر امور خارجه جدیت بفرمایند که زودتر این اجناس رد شود. عرض دیگر بنده راجع به ارز و اسعار است که چندی است از آقای وزیر دارایی سوالی کرده‌ام چون التفاتی نکرده‌اند و جواب مرحمت نفرموده‌اند این است که بنده ورقه استیضاحی تهیه کرده‌ام و این صورت استیضاح را تقدیم مقام ریاست می‌کنم...

رییس- آقای وزیر دارایی برای جواب این سوال شما مخصوصا امروز آمده‌اند و در این صورت استیضاح شما مورد ندارد.

امیرتیمور کلالی- بنده وکیلم و همیشه می‌توانم وزیر را استیضاح کنم و آقای وزیر دارایی مورد استیضاح بنده است چون این قضیه به ضرر مملکت است و هر روز که بگذرد در نتیجه این عمل میلیون‌ها ضرر به مملکت وارد می‌شود.

رییس- شما بدون اجازه صحبت می‌کنید.

امیرتیمور کلالی- حتما باید استیضاح شود و بنده صرف‌نظر نمی‌کنم.

جلسه ۲۶ مجلس شورای ملی(پنج‌شنبه ۳۰ بهمن ۱۳۲۰)

بیانات آقایان دکتر ملک‌زاده و امیرتیمور راجع به استیضاح

رییس- آقای دکتر ملک‌زاده.

دکتر ملک‌زاده- بنده قبل از دستور می‌خواهم صحبت کنم به ماده واحد کاری ندارم. عرض کنم نماینده محترم آقای امیرتیمور که همیشه بنده به استعداد و صلاحیت ایشان معتقد و مومن بودم و نظریات خیرخواهانه ایشان را قبول دارم یک ورقه استیضاحیه راجع به موضوعی است که مدت زمانی است در مجلس مطرح شده است و نه فقط جلب توجه دولت و نمایندگان را کرده است بلکه در اغلب جرائد هم این موضوعی که ایشان در نظر گرفته‌اند مورد بحث و مطالعه واقع شده. بنده می‌خواستم دو نکته را تذکر بدهم یکی اینکه چون منظور ایشان فعلا در تحت مطالعه دولت و کمیسیونی که از محل شورای ملی انتخاب شده است قرار گرفته و اگر هم چند روزی این کار به تاخیر افتاده است به عقیده بنده و آنچه شنیده‌ام به واسطه این بوده است که نماینده‌های کمیسیون بودجه انتخاب نشده بودند که در این جلسه حضور پیدا کنند و بنابراین بنده امیدوارم پس از مطالعه بی‌طرفانه‌ای که در اطراف منظور ایشان به عمل خواهد آمد نظریات ایشان کاملا تامین شود و دیگر استیضاح ایشان از آقای وزیر دارایی در اطراف موضوع ارز چندان موردی نداشته باشد. نکته دوم هم که بنده نمی‌خواهم توضیح بدهم با در نظر گرفتن وضعیات داخلی خودمان و خارجی کشور به عقیده بنده استیضاح در مجلس در این موقع چندان به‌صرفه و صلاح کشور نیست (چند نفر از نمایندگان - چرا به‌صرفه کشور نیست؟!) اجازه بفرمایید بنده نمی‌خواهم توضیح بدهم (اقبال - نظری در بین نیست استیضاحی کرده‌اند) در هر حال این عقیده شخص بنده است و گمان می‌کنم دو سه نفر آقایان که اظهار مخالفت می‌فرمایند (چند نفر از نمایندگان - دو سه نفر نیست همه مجلس است) چون بنده نمی‌خواهم در اینجا توضیح زیاد بدهم با فردفرد آقایان که صحبت بکنیم قانع می‌شوند این نظر بنده بود که عرض کردم و تقاضای استرداد این استیضاح را می‌کنم.

رییس - آقای امیر تیمور.

امیر تیمور - اولا بنده بدوا به مقام ریاست تذکر می‌دهم که طبق ماده ۴۴ نظامنامه داخلی موقعی که ورقه استیضاحیه تقدیم ‌شد باید در مجلس قرائت شود و استدعا می‌کنم لطفا مقرر فرمایند که قرائت شود. ثانیا راجع به فرمایشاتی که نماینده محترم آقای دکتر فرمودند قسمتی که اظهار ملاطفت نسبت به بنده بود اسباب تشکر بنده است، ولی درخصوص این استیضاح خاطر مبارکشان مستحضر باشد که بنده برای تظاهر یا برای هوای نفس مبادرت به استیضاح یا مبادرت به سوال یا مذاکره با اظهارات دیگری در مجلس نمی‌کنم، بلکه اطمینان به ایشان می‌دهم فقط موقعی که شدت ضرورت ایجاب می‌کند بر حسب وظیفه و وجدان اقدام می‌کنم (ارگانی - صحیح است). در این قضیه به‌خصوص هم خود بنده هیچ میل و اراده نداشتم و میل و اراده‌ای هم ندارم که نسبت به یکی از اعضای محترم دولت از طرف بنده استیضاحی بشود، ولی حقیقتا از نظر وظیفه و از نظر وجدان و تکلیف مجبور هستم که اقدام به این کار بکنم و همان طور که در ابتدای امر حضرت آقای فروغی در نطقی که به وسیله رادیو فرمودند راجع به تکالیف افراد این مملکت و تذکر فرمودند که باید هر کس در هر مقامی که هست وظایف خودش را انجام بدهد.

بنده به پیروی از تذکر و نصایح بزرگ ایشان حقیقتا بنده از آن موقع بر خودم فرض کردم وظایف خودم را صد درصد انجام بدهم و حقیقتا بنده به وجود شخص آقای فروغی کمال اعتماد را دارم و این جریانی که پیدا شده است بنده معتقدم که بعد از آنکه ایشان متوجه بشوند و به عرایض بنده در مجلس راجع به استیضاح توجه بفرمایند، خاطر محترمشان توجه خواهد فرمود که نظریه و استیضاح بنده از روی کمال صداقت و انجام وظیفه بوده است و این استیضاح هم امروز که به عمل نمی‌آید حضرت آقای دکتر، امروز عصر به عمل آید من موافقت می‌کنم هفته آتیه هر موقعی را مقام ریاست یا یک هفته دیگر تعیین می‌فرمایند بنده هم حاضر هستم که هر قدر طول بکشد موافقت می‌کنم، اما استیضاح را بنده به هیچ وجه مسترد نمی‌کنم و پیش بنده پخته شده و ممکن نیست مسترد کنم، زیرا با مطالعات کاملی که در آن کرده‌ام تقدیم کرده‌ام و بعد از مطالعات کافی اقدام کرده‌ام و ممکن نیست مسترد کنم.