هزار تومان برای تعیین وکیل مجلس

آزیتا لقایی

در سال ۱۳۲۳ق قبل از آغاز سلطنت مشروطه‏خواهی در تهران، مردم شیراز بر ضد ستم ملک منصورمیرزا شعاع‎السلطنه پسر مظفرالدین شاه شوریدند و او را از فارس بیرون کردند. در مبارزه با شعاع‎السلطنه اقشار مردم و روحانیون، تجار، ملاکین و عشایر شرکت داشتند. محمدرضاخان قوام‏الملک و دو پسرش حبیب‎الله خان سالارالسلطان و محمدعلی خان نصرالدوله هم از حامیان این شورش بودند. خاندان قوام‎الملک از خاندان‌های محلی بانفوذ فارس محسوب می‏شدند. آنها از اوایل دوره قاجار در شیراز قدرت گرفتند و صاحب ثروت و املاک بسیاری شدند و به مرور چند ایل مقتدر فارس که به ایلات خمسه مشهورند در اختیار آنها قرار گرفتند. محمدرضاخان قوام‏الملک هنگام شورش مذکور به صورت تبعید در تهران به سر می‎برد، ولی نفوذ و قدرتش عاملی مهم در برکناری شعاع‏السلطنه بود.

در جریان انقلاب مشروطه هم طبق شایعات، وی در زمره تامین‌کنندگان مخارج متحصنین سفارت انگلیس و مهاجرین قم بوده است. صحت و سقم این شایعه مشخص نیست، ولی حداقل بر همراهی وی با مشروطه‏خواهان به هر دلیلی که باشد، دلالت دارد.

پس از پیروزی مشروطه‏خواهان قوام‏الملک رخصت می‏یابد به شیراز بازگردد. مدت زیادی از بازگشت او به شیراز نگذشته بود که مخالفت با وی آغاز ‏شد. به ظاهر اعتراض مردم شیراز به اعمال نفوذ قوام‏الملک و پسرانش در جلوگیری از رفتن وکلای منتخب مجلس به تهران بود، زیرا انتخابات فارس در اواسط شوال ۱۳۲۴ق تمام شده بود و میرزا ابوالحسن خان شیرازی معروف به بانکی که در تهران سکونت داشت و به نمایندگی اعیان شیراز انتخاب شده بود تنها نماینده شیراز بود که در مجلس شورا حضور می‏یافت.

علت دیگر درگیری، مخالفت قوام‏الملک با تشکیل انجمنی شبیه انجمن تبریز در شیراز بود. حجت‏الاسلام حاجی میرزا ابراهیم شریف شیرازی و گروهی از طلاب انجمنی به نام انجمن اسلامی تاسیس کردند و از قوام‏الملک هم مساعدت خواستند، اما وی بنای مخالفت گذاشت و به عنوان آنکه عده‏ای از اشرار می‏خواهند در کارهای حکومتی مداخله کنند تلگرافی، از صدراعظم و وزارت داخله در این خصوص کسب تکلیف کرد.

هواخواهان انجمن هم تلگرافی درباره مخالفت قوام‏الملک خطاب به مجلس توسط میرزا ابوالحسن خان بانکی ارسال کردند که در ۲۹ محرم در مجلس قرائت شد.

قوام‏الملک در مقابل انجمن اسلامی انجمن دیگری به نام انجمن محمدی و تجارت را تاسیس کرد. همچنین در پاسخ به این اتهام که وی مانع حرکت نمایندگان شیراز به تهران است تلگرافی خطاب به ابوالحسن خان بانکی اظهار کرد که « هزار تومان مخارج وکیل اعیان و وکیل اصناف را از خودم داده‏ام و مخارج وکیل تجار را ملک‏التجار داده معطلی برای حرکت وکیل علما است که آن هم مخارجش داده شده ولی می‏گویند همه وکلا باید همراه آقاسیدجعفر وکیل علما حرکت کنند و وعده کرده‏اند ۲۲ صفر حرکت کنند اگر نکردند وکیل اعیان، تجار و اصناف را راهی می‏کنم.» ابوالحسن خان بانکی این تلگراف را در ۱۸ صفر در مجلس قرائت کرد.

مخالفان قوام‏الملک باز هم بر دامنه مخالفت‌هایشان افزودند و در ۲۰ ربیع‏الاول مردم بازارها را تعطیل کردند و در تلگرافخانه جمع شدند.

در ۲۱ ربیع‏الاول هواخواهان قوام‏الملک هم در مسجد نو جمع شدند.

سید عبدالحسین لاری برای کمک به مشروطه‏خواهان به شیراز آمد و بین هواخواهان دو جناح قوام‏الملک و لاری درگیری روی داد که به کشته و زخمی شدن عده‏ای انجامید. قوام‏الملک حجت‏الاسلام میرزا ابراهیم را محبوس کرد. همچنین سیدجواد محقق‏العلما و برادرش سید احمد علم‏الهدی را پس از دستگیری و ضرب و جرج در خانه پسر امام جمعه کنار مسجد نو حبس کرد.

تلگراف‌های متعدد از شیراز به مجلس رسید که خواهان عزل قوام‏الملک بودند. ۲۳ ربیع‏الاول گروهی از شیرازی‌های مقیم تهران به حمایت از تحصن شیرازی‌ها در حیاط بهارستان تجمع کردند و خواستار عزل و تبعید قوام‏الملک شدند.

روز ۲۵ ربیع‏الاول قوام در تلگرافی استعفایش را اعلام کرد و اظهار داشت که علت خصومت را نمی‏داند چون در مدت کوتاهی که به شیراز برگشته کاری صورت نداده است و حتی مالیات را هم دریافت نکرده است. «اکنون که استعفا داده‏ام به یکی از املاکم خواهم رفت و برای رسیدگی به شکایات، پسر بزرگم را به تهران خواهم فرستاد و پسر دیگرم هم برای تحصیل عازم خارجه خواهد شد.»

قوام‏الملک منتظر جواب مجلس نشد و پسرش را برای پاسخگویی به شکایات راهی تهران کرد. مخالفین قوام باز هم بر اخراج او و پسرانش از شیراز اصرار ورزیدند. محتشم‏السلطنه معاون وزیر داخله در مجلس شورا حاضر شد و اعلام کرد قوام‏الملک و پسرانش به تهران احضار شده‏اند.

در ۲۷ ربیع‏الاول قوام‏الملک طی تلگرافی به احضارش اعتراض کرد و اعلام کرد که پس از استعفا حق دارد در املاکش زندگی کند در غیر این صورت املاک او را بخرند تا بتواند از مملکت خارج شود.