نبرد احزاب در ترکیه

فاطمه هاشمی

سرزمینی که امروزه جمهوری ترکیه نامیده می‌شود، کمتر از ۱۰۰سال پیش، مرکز یک امپراتوری بزرگ بود که کشورهای عربی خاورمیانه، بخش‌هایی از شمال آفریقا و پاره‌هایی از بالکان را زیر نگین داشت. سلاطین عثمانی و کارگزاران آنان در داخل و خارج امپراتوری لاجرم می‌بایست امور سیاست و حکومت را از معبری بگذرانند که ویژگی نخست آن تکثر آراء و منافع بود. در یک سوی طیف امپراتوری عثمانی، ملل بالکان قرار داشتند و در سوی دیگر ساکنان شبه‌جزیره عربستان. در جایی از طیف، فاطمیان مصری و در جاهای دیگر قرائت‌های متفاوت سنی و شیعی و البته قومی و طایفه‌ای در عراق و لبنان.

به همین علت شاهان عثمانی هرگز به حاکمان مطلقه تبدیل نشدند و در ذیل حکومت یکپارچه آنان خرده قدرت‌ها ادامه حیات دادند. ترجمان بین‌المللی این تکثر، سست شدن تدریجی حاکمیت عثمانی بر قلمروهای خلافت اسلامی بود و بازتاب داخلی آن تکثر چشمگیر قدرت سیاسی در نقطه کانونی بقایای امپراتوری تجزیه شده یعنی ترکیه نوین.

از سال ۱۹۲۳ که جمهوری ترکیه شکل گرفت، این کشور همواره ‌آوردگاه احزاب سیاسی بوده و حتی کودتاهای سه‌گانه نظامیان، نتوانسته است بساط احزاب را برچیند.

احزاب کنونی ترکیه که برخی سابقه ۸۰ ساله دارند و برخی دیگر در سال‌های اخیر شکل گرفته‌اند، عبارتند از:

۱ - حزب جمهوری‌خواه خلق: این حزب در سال ۱۹۲۳ توسط مصطفی کمال آتاتورک بنیانگذار جمهوری ترکیه تاسیس شد. رهبری حزب اکنون در دست دنیز بایکال سیاستمدار کهنه‌کار ترک است. این حزب تا سال ۱۹۹۵ قوی‌ترین حزب چپ - میانه ترکیه به شمار می‌رفت.

حزب جمهوری‌خواه خلق در یک دهه اخیر به مامنی برای حزب‌های چپگرای کوچک‌تر تبدیل شده و برخی از آنها رسما در این حزب ادغام شده‌اند، اما تحت‌تاثیر تحولات داخلی و خارجی، به تدریج از عیار چپگرایی حزب جمهوری‌خواه خلق کاسته شده و اکنون به اندیشه‌های لیبرال نزدیک‌تر شده است. بایکال در یک دهه اخیر از حامیان اقتصاد آزاد و پیوستن به اتحادیه گمرکی با اروپا بوده است.

حزب جمهوریخواه خلق و متحدانش در انتخابات پارلمانی امسال ترکیه، با کسب حدود ۲۱درصد آرا، ۱۱۲ کرسی پارلمان ۵۵۰ عضوی ترکیه را از آن خود کردند. پس از این انتخابات، شماری از متحدان چپگرای حزب جمهوریخواه خلق از آن جدا شدند.

۲ - حزب دموکراتیک چپ: این حزب در سال ۱۹۸۵ میلادی توسط رخشان اجویت همسر بلنت اجویت سیاستمدار کهنه‌کار ترکیه تاسیس شد. در زمان تاسیس حزب دموکراتیک چپ، بلنت اجویت توسط کودتاچیان، از فعالیت سیاسی منع شده بود. از سال ۱۹۸۷ تا ۲۰۰۶، رهبری حزب در دست بلنت اجویت بود. این حزب تا سال ۱۹۹۵، حضور چشمگیری در سیاست ترکیه نداشت اما در انتخابات آن سال توانست ۷۶ کرسی پارلمان را به دست آورد. این حزب از منتقدان پیوستن ترکیه به اتحادیه گمرکی بود، اما به لوایح عضویت ترکیه در ناتو و الحاق به اتحادیه اروپا رای مثبت داد. سال‌های پایانی دهه ۹۰، دوران رشد و رونق حزب دموکراتیک چپ بود. زمانی که عبدا... اوجالان رهبر کردهای شورشی ترکیه دستگیر شد، اجویت نخست‌وزیر بود و این تحول به تقویت ناگهانی حزب او منجر شد. در نخستین انتخاباتی که پس از دستگیری اوجالان برگزار شد (انتخابات سال ۱۹۹۹) حزب دموکراتیک چپ با کسب ۲۲درصدآرا، به ۱۳۷ پارلمان دست یافت و اجویت برای پنجمین بار نخست‌وزیر شد. اما نخست‌وزیری اجویت و افزایش انتقادها از عملکرد دولتش، به تدریج حزب دموکراتیک چپ را ضعیف کرد و این حزب در انتخابات سال ۲۰۰۲ تنها ۲/۱آرا را به دست آورد و به مجلس راه نیافت. در انتخابات امسال نیز با وجود ائتلاف با حزب جمهوری‌خواه خلق، به موفقیت چندانی دست نیافت. رهبری حزب اکنون در دست زکی سزر است.

۳ - حزب اقدام ملی: این حزب، مشی ملی‌گرایی افراطی دارد و با نام گرگ‌های خاکستری هم شناخته می‌شود. گرگ‌های خاکستری عنوان جنبش جوانان ترک است که در سال ۱۹۶۹ به رهبری «آلب ارسلان تورک» شکل گرفت. این حزب که در آغاز کار، بیشتر به یک گروه شبه‌نظامی شباهت داشت، عامل بسیاری از خشونت‌های اواخر دهه ۶۰ به شمار می‌رود. این تشکیلات پس از کودتای سال ۱۹۸۰به اتهام ترور چند چهره سیاسی، غیرقانونی و منحل اعلام شد. بقایای حزب اقدام ملی در سال ۱۹۹۵ اجازه یافتند که خود را بازسازی و در انتخابات شرکت کنند. حزب بازسازی شده موفق به کسب ۵/۸درصد آرا شد. دوسال بعد آلب‌ارسلان تورک در گذشت و مراسم تشیع جنازه‌اش به وسیله‌ای برای کسب وجاهت حزب اقدام ملی تبدیل شد، زیرا ۳۰۰هزار نفر از جمله فعالان همه احزاب ترکیه در این مراسم شرکت کردند.

این حزب در سال ۱۹۹۹ با برنامه‌هایی سراپا متفاوت با هدف‌های بنیانگذار آن در انتخابات شرکت کرد و با کسب ۱۲۹کرسی پارلمان به دومین حزب سیاسی ترکیه تبدیل شد، اما در انتخابات سال ۲۰۰۲ دوباره افول کرد و با کسب ۵/۸درصد آرا از ورود به پارلمان بازماند. در انتخبات امسال، ضربه انتخابات قبلی ترمیم شد و حزب اقدام ملی با کسب ۵/۱۴درصد آرا، ۷۰ نماینده به مجلس فرستاد.

۴ - حزب عدالت و توسعه: این حزب در سال ۲۰۰۱ و با رویکرد اسلامی توسط رجب طیب اردوغان و عبدا... گل تاسیس شد. ورود عدالت و توسعه به صحنه سیاسی ترکیه از همان آغاز کار پیروزمندانه بود. زیرا این حزب در نخستین انتخابات پس از تشکیل خود ۳۴درصد آرا را به دست آورد و به حزب اول پارلمان ترکیه تبدیل شد. زمانی که حزب عدالت و توسعه اکثریت پارلمان را به دست آورد، رجب طیب اردوغان به علت موانع قانونی نمی‌توانست نخست‌وزیر شود و این منصب به عبدا... گل سپرده شد. پس از رفع موانع قانونی، اردوغان، جای گل را گرفت. در پی پیروزی حزب عدالت و توسعه، آرایش احزاب ترکیه تغییر کرد و ائتلاف‌های سه‌گانه احزاب چپ و راست و میانه فرو ریخت و حزب جمهوری‌خواه خلق در جایگاه بزرگ‌ترین حزب سیاسی مخالف قرار گرفت.

پیروزی حزب عدالت و توسعه بازتاب داخلی و بین‌المللی گسترده‌ای یافت و نگرانی‌هایی آفرید. احزاب و سیاستمداران ترک نگران از بین رفتن نظام غیردینی و رشد گرایش‌های اسلامی در حکومت شدند و جهان غرب نگران رواج اسلامگرایی در ترکیه و تشکیل نظامی شبیه جمهوری اسلامی ایران شد.

رهبران حزب عدالت و توسعه در پاسخ به این نگرانی‌ها رسما اعلام کردند که حزب آنها عنوان اسلامی ندارد، بلکه حزبی طرفدار غرب، با روش محافظه‌کارانه و رویکرد اجتماعی است و به اقتصاد لیبرالی و آزاد و پیوستن به اتحادیه اروپا تعهد دارد.

حزب عدالت و توسعه در انتخابات امسال حدود ۴۷درصد آرا را به دست آورد و ۳۴۱کرسی پارلمان را در اختیار گرفت. رییس‌جمهور و نخست‌وزیر کنونی ترکیه (عبدا... گل و رجب طیب اردوغان) از این حزب هستند.

۵ - حزب فضیلت: در سال ۱۹۹۷ دولت ائتلافی نجم‌الدین اربکان، رهبر حزب رفاه ترکیه که گرایش‌هایی نزدیک به حزب عدالت و توسعه داشت زیر فشار نظامیان ترکیه سقوط کرد. رهبران حزب منحله رفاه بلافاصله حزب جدیدی به نام «فضیلت» تاسیس کردند. این حزب که توسط «رجایی کوتان» رهبری می‌شد، در واقع همان حزب رفاه بود که با نامی دیگر فعالیت می‌کرد. این حزب نوبنیاد در انتخابات سال ۱۹۹۹ شرکت کرد، اما مرتبه نخست حزب رفاه در مجلس قبلی را به دست نیاورد. با وجود این کسب ۱۱۱ کرسی پارلمان، میدان را برای این حزب فراخ کرد و به حزب سوم پس از احزاب دموکراتیک چپ و اقدام ملی تبدیل شد.

۶ - حزب مام میهن: این حزب در سال ۱۹۸۳ توسط تورگوت اوزال تاسیس شد. مشی سیاسی - اقتصادی مام میهن راست میانه است. این حزب در سال‌های ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۱ دولت ترکیه را در دست داشت. در سال ۱۹۹۵ به علت اینکه نمی‌توانست دولت تک‌حزبی تشکیل دهد با حزب «راه‌راست» دولت ائتلافی تشکیل داد. حزب مام میهن پس از وقفه‌ای چند ماهه، در سال‌های ۹۷ و ۹۸ دولت را در دست گرفت و نخست‌وزیری را به مسعود یلماز، رهبر حزب سپرد.

گذار اقتصاد ترکیه از اقتصاد دولتی به سوی اقتصاد آزاد، عمدتا در دوران حاکمیت حزب مام میهن و به ویژه توسط تورگوت اوزال انجام شد. مقدمات الحاق ترکیه به جامعه اقتصادی اروپا (سلف اتحادیه اروپا) نیز در همین دوران فراهم شد. با وجود این کامیابی‌ها، به دلایلی که هنوز روشن نشده است حزب مام میهن در انتخابات سال ۱۹۹۹ شکست سختی خورد و با کسب ۱۴درصد آرا و ۸۶ کرسی، به مرتبه چهارمین حزب پارلمان تنزل کرد. این شکست در انتخابات سال ۲۰۰۲ با شدت بیشتری تکرار شد و مام میهن با کسب ۱/۵درصد آرا نتوانست نماینده‌ای به پارلمان بفرستد. این حزب در انتخابات امسال شرکت نکرد. رهبری حزب اکنون با «ارکان مومجو» است.

۷ - حزب راه راست: این حزب در سال ۱۹۸۳ توسط «سلیمان دمیرل» تاسیس شد. این حزب گرایش محافظه‌کارانه و معطوف به تحولات داخلی به ویژه مناطق روستایی دارد. سایر شئون سیاسی و اقتصادی حزب راه راست، مانند حزب مام میهن است اما این شباهت‌ها نتوانسته است مانع رقابت این دو حزب شود.

کشمکش‌های احزاب راه راست و مام میهن در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ و پرهیز این دو حزب از همکاری و ائتلاف، در مقاطعی به افزایش قدرت حزب کوچکتر دموکراتیک چپ انجامید و در مقطعی هم راه را برای به قدرت رسیدن «حزب رفاه» فراهم کرد. در سال ۱۹۹۳ دمیرل جای تورگوت اوزال رییس‌جمهور فقید ترکیه را گرفت و جای خود را در رهبری حزب راه راست، به خانم تانسو چیللر سپرد. چیللر در دوران رهبری حزب راه راست و نخست‌وزیری ترکیه، سرعت اصلاحات اقتصادی را افزایش داد و اجرای معاهدات مربوط به الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا، عضویت در ناتو و سایر اتحادهای استراتژیک را سرلوحه کار خود قرار داد. با وجود این کامیابی‌ها و شاید خستگی مردم ترکیه از کشمکش نفسگیر احزاب مام میهن و راه راست، در انتخابات سال ۱۹۹۹، هر دو حزب از نفس افتادند و حزب راه راست به حزب پنجم پارلمان تبدیل شد و در انتخابات سال ۲۰۰۲ نتوانست هیچ نماینده‌ای به پارلمان بفرستد. رهبری حزب راه راست اکنون به عهده «کمال توران» است.

۸ - حزب جوان: این حزب در سال ۲۰۰۲ توسط یک فعال اقتصادی به نام «جم اوزان» تاسیس شد.

مشی سیاسی - عقیدتی آن لیبرال است و هنوز نتوانسته است نماینده‌ای به پارلمان بفرستد. این حزب در انتخابات سال ۲۰۰۲ تنها ۷درصد و در انتخابات امسال ۳درصد آرا را به دست آورد و اکنون به زودی موثری در سیاست ترکیه به شمار نمی‌رود.

۹ - حزب دموکراسی مردمی: این حزب که تشکیل‌دهندگان آن عمدتا کرد هستند در سال ۱۹۹۵ تاسیس شد. کادرهای حزب دموکراسی مردمی، بقایای حزب منحله حزب دموکراسی است که در همان سال به حکم دادگاه فعالیت‌هایش را متوقف کرد.

حزب دموکراسی مردمی به موجب حکم دادگاه ناچار شده است نام خود را به حزب جامعه دموکراتیک تغییر دهد، اما هوادارانش همچنان آن را با نام قبلی می‌شناسند. این حزب در انتخابات سال ۲۰۰۲ نتوانست نماینده‌ای به مجلس بفرستد، اما در انتخابات سال ۲۰۰۷، اعضا و هوادارانش به صورت غیرحزبی در انتخابات شرکت‌ کردند و اکنون ۲۰نفر آنها نماینده پارلمان هستند.