تشریفات، هنر نهم
محمدعلی بیدارمغز، سخنران ومدرس تشریفات کاربردی بین‌المللی، متخصص طراحی و ارزیابی مراسم، جشن‌ها، سخنرانی‌ها، میهمانی‌ها، گردهمایی‌ها، دیدارها وتورهای ملی وبین‌المللی ، لباس وظاهراست.

اوتشریفات را « هنر نهم» نامیده وکتابی هم درهمین زمینه دردست انتشار دارد. دردومین شماره ویژه نامه تشریفات، گفت وگوی مابا ایشان خواندنی است:
جایگاه تشریفات درمذاکرات سیاسی، اقتصادی و درکلیه برنامه های رسمی دولت ها کجاست و رعایت اصول و ترتیبات آن تا چه اندازه اهمیت دارد ؟
- درخصوص جایگاه تشریفات باید بگویم ، براساس آماری که درخارج ازایران به دست آمده ، درمیان بازرگانان ۲۵درصد ازمذاکرات به دلیل عدم رعایت آداب تشریفات به هم می خورد.
بنابراین ابتدا باید بدانیم تشریفات چیست وچه معنایی دارد ؟ تشریفات به مجموعه ای از آداب و ترتیباتی گفته می شود که پیش از شروع مذاکرات ، درجریان آن وپس ازآن باید مورد توجه قرار گیرد تا مذاکرات قرین موفقیت شود. قانون اول آن است که میزبان همه آداب میزبانی رابه جای آورد و میهمان حرمت صاحبخانه نگه دارد. مثلا در اروپای غربی ، وقتی که بازرگانی میزبان بازرگانی دیگر است ، سنت آن است که اورا به نهاریا شام دعوت می کند. اما وظیفه میهمان دراین ضیافت چیست؟ وظیفه اواین است که تاپیش ازآن که میزبان به موضوع تجارت نپرداخته ، نباید شروع کننده بحث باشد. درمذاکرات بین المللی نیز همین گونه است. اینکه چگونه باید ازهیات های دیگراستقبال کنیم ویا مقام استقبال کننده چیست ؟ پاسخ این است که بایددرحد تناسب باشد. مثلا وقتی رییس جمهوری به کشوری دیگر می رود ،اگرهمتایش ازاواستقبال نمی کند - همان گونه که دربسیاری ازکشورها مرسوم شده ودلیل آن بعد مسافت فرودگاه های بین المللی ازپایتخت کشورها وترافیک سنگین جاده هاست - مقام استقبال کننده حداقل باید درسطح وزیر باشد و وزیر استقبال کننده باید ازسوی رییس جمهور خیرمقدم بگوید.
ترتیبات ورود وامکانات سفر داخلی هم باید درشان مقام میهمان باشد.
چندی قبل ، وزیری از یکی ازکشورهای دوست به ایران آمد. اودرسطح لازم مورد استقبال قرار نگرفت وبرایش اتومبیل مناسبی نفرستادند. نتیجه آن شد که میهمان آزرده خاطربرگشت.مورد دیگری رابگویم. حدو دودهه پیش دریک میهمانی روز ملی، یکی ازمقامات طراز اول مملکت رادیدم که بدون تشریفات به میهمانی آمده بودند.ازاو پرسیدم، چراتشریفات وزارت خارجه را خبرنکردند؟ پاسخ داد: مرا مردمی دعوت کرده اند، ماهم مردمی شرکت کرده ایم. ضمن ذکر نام ونام خانوادگی ایشان ، به اوگفتم که درتشریفات کل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ، میان مقامات کشورمان وشخص آنها تمایز قایل می شویم. باتعجب پرسید ، یعنی چه ؟ گفتم ، یعنی اینکه امروز شما به عنوان وزیر دولت جمهوری اسلامی ایران دراین میهمانی ظاهرشده اید، نه به عنوان شخص خودتان ودراینجا ما باید حافظ شان دولت مان باشیم. پرسید : حال چه کنم ؟ گفتم، صبرکنید. سپس به آقای سفیر گفتم که جناب آقای وزیر ، ازاکنون تا پایان میهمانی ، میهمان ویژه روز ملی شماست. ازالان تا پایان میهمانی طوری حرکت کنید وبایستید که ایشان سمت راست شما قرار گیرند. چند دقیقه بعد آقای سفیر گفت که می خواهد به مناسبت روز ملی نطق کند. به آقای وزیر گفتم ، ایشان که نطق کردند ، شما به عنوان بالاترین مقام دولت جمهوری اسلامی ایران ، باید دراین مراسم پاسخ آقای سفیر رادر کلماتی مناسب بیان فرمایید. خوشبختانه چون ایشان سخنران مبرزی بودند ، به نحواحسن ازعهده این کاربرآمدند. نهایتا آن که وزیر فرمودند ، بیدارمغز من می خواهم میهمانی را ترک کنم. من وآقای سفیر ایشان را تادرخروج بدرقه کردیم.
همان طور که ملاحظه کردید ، مسایل تشریفات مسایلی مربوط به شئون دولت ها ومقامات است. مساله جالب دیگر آن است که این نوع آداب وترتیبات به دلیل حاکمیت برابر کشورها باید به صورت متقابل انجام شود.یعنی اگرما ترتیبات لازم برای مقامات میهمان رابه جای نیاوریم ،آنها اجازه دارند با عمل متقابل، جبران کنند. درنتیجه ی این اصل که به عمل متقابل معروف است ، همه کشورها سعی بلیغ دارند که نهایت آداب را درخصوص مقامات سایر کشورها به عمل آورند تا به دلیل عمل متقابل شأن آنها مخدوش نشود.
جناب بیدارمغز ، به گمان شما نقاط ضعف و قوت تشریفات درکشورما کدام است وآیا تشریفات درایران با استانداردهای جهانی فاصله دارد یا خیر؟


-بعدازپیروزی انقلاب اسلامی ،به دلیل بسیاری ازمسایل تشریفات ما با مناهی و نواهی اسلامی آمیخته شد وما نمی توانستیم آنها رابدان گونه که قبل از انقلاب رعایت می شد انجام دهیم. درنتیجه اغلب می شنیدیم که تشریفات نباید باشد.اما ازآنجا که سایرکشورها حافظ شئون دولت وملت خود هستند ، عدم رعایت برخی ازاین تشریفات موجب آن می شد که آنها درراستای عمل متقابل ، شئون مارا آن طور که باید وشاید رعایت نکنند.
در نتیجه بزرگان در وزارت امور خارجه به فکر افتادند تا تحقیقاتی در خصوص تشریفات به عمل آورند تا مشخص شود کدام اصل و قاعده تشریفات، خلاف اسلام و کدام یک حافظ شأن دولت جمهوری اسلامی ایران است. درزمان مدیر کلی دوره اول - آقای مظفری مدیر کل تشریفات وزارت خارجه- یک کمیته از کارشناسان تشکیل شد. آنها همه مسائل تشریفات را جمع آوری و در ده نسخه تدوین کردند. بعدها مقامات ذی صلاح این جزوه ها را خواندند و ویرایش کردند و چندین جزوه درخصوص دستور کار تشریفاتی استخراج شد. امروزه وقتی صحبت از تشریفات در جمهوری اسلامی می شود، مقصود تشریفاتی است که مطابق با آیات قرآن کریم، فرمایشات و سیره رسول مکرم اسلام (ص)، ائمه اطهار (س) و ارزش های انقلابی جمهوری اسلامی ایران است. واقعیت آن است که تشریفات خود از مصدر تشریف و ریشه شرف می آید و شرف در عربی به معنای مجد و بزرگی است. به همین دلیل ،اگر بگوییم آنچه که قبل از انقلاب به عنوان تشریفات مطرح بود خلاف تشریفات راستین بود، سخن به گزاف نگفته ایم. تشریفات امروز جمهوری اسلامی با این ویژگی ها، تشریفاتی کامل و تمام است. اما ممکن است با ترتیبات معمول تشریفات در سایر کشورها و حتی برخی کشورهای مسلمان نیز تفاوت داشته باشد. برای مثال، در میهمانی های رسمی جمهوری اسلامی ایران در داخل و خارج ،مشروبات الکلی سرو نمی شود. زیرا به گفته شیخ صدوق (رحمة) به نقل از پیامبر اکرم (ص): مسلمان اجازه ندارد بر سر سفره ای بنشیند که شراب به سر آن سفره است. در واقع تشریفات ما یک تشریفات کامل و فعال است و ما حرمت میهمان را به جد رعایت می کنیم. به بیان دیگر، ما از شئون دولت و کشورمان به طور قطع حمایت می کنیم و همه این ها در راستای رعایت آداب میزبان از سوی ملتی است که به میهمان نوازی در دنیا مشهور است.
تا چه اندازه بر مقوله آموزش تشریفات در ایران کار شده است؟جنابعالی تا چه اندازه دراین خصوص تلاش کرده اید؟
- در خصوص آموزش، مسئله اینجاست که تشریفات هم نظری است و هم عملی و اصلا آن را دیپلماسی عملی می گویند. در دو دهه اخیر، توسط اداره کل تشریفات و اداره کل آموزش و منابع انسانی وزارت امور خارجه و مرکز آموزش های دیپلماتیک و دانشکده روابط بین الملل این وزارتخانه ، جلسات متعددی همه ساله و گاه ماهانه برای آموزش اعضای کادر سیاسی وزارت امور خارجه ،مسئولان تشریفات سایر وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی و نیزبرای کسانی که مایل به آشنایی وکاربرد تشریفات در امور و مشاغل خود بوده‌اند برگزار شده است. اینجانب تقریباً ۲۹ سال است که در این سخنرانی ها شرکت دارم. از زمان بازگشت از سازمان ملل در نیویورک به تهران در ۱۱ سال قبل نیز، در سخنرانی های متعددی که در تهران و سایر شهرهای مرکزی ایران و در چهار گوشه کشورمان برگزار شده ، شرکت کرده و مخاطبان را به اهمیت رعایت تشریفات آشنا کرده ام. واقعیت آن است که در تشریفات جمهوری اسلامی ایران ، شأن مملکت و شأن انسان ها محور همه سخنان و گفتارها در باب تشریفات است. نمونه هایی ازاین اصول بدین قرار است : دیپلمات ها و اعضای هیات‌های اعزامی دولت جمهوری اسلامی ایران به سایر کشورها، باید در هتل های معتبر و معروف اقامت کنند. در مغازه هایی که مردم برای خرید اجناس حراج هجوم می آورند حاضر نشوند. اگر آنها را به صرف صبحانه، ناهار یا شام در "بار" هتل ها دعوت کردند،نباید بروند. در مراسمی که احتمال برنامه هایی تحت عنوان نمایش‌های فرهنگی از جمله حرکات موزون و... که اسلام آنها را منع کرده حاضر نشوند. اما از آنجا که ترک مجالس در این گونه موارد یا رد دعوت زیبنده نیست، به آنها توصیه می شود قبل از قبول دعوت از کم و کیف برنامه ها اطلاع کافی کسب نمایند و وقتی مطمئن شدند در شأن مملکت نیست که در این گونه مناسبت ها شرکت کنند، به بهانه ای معقول دعوت را رد کنند.


عکس: حسین احمدی


به عقیده شما مرز تشریفات با اسراف و تبذیر یا بریز و بپاش کجاست؟
- در تشریفات راستین هیچ فرصتی برای تبذیر و اسراف وجود ندارد. همان طور که اشاره کردم تشریفات جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر آیات قرآن مجید است و خداوند در قرآن فرموده است: « کلوا و شربوا و لا تسرفوا ان اله لا یحب المسرفین». در جای دیگری خداوند می فرماید: « ان المبذرین، کانوا اخوان شیاطین» . در نتیجه در هیچ نوع ضیافتی، هیچ توجیه شرعی برای اسراف و ریخت و پاش وجود ندارد. اما جالب است که در میهمانی های رسمی ما، مثلا برای ۱۰۰ نفر حداکثر ۱۰ درصد غذای اضافی تهیه می شود. یا در میهمانی های خانگی گاه برای ۱۰ نفر حدود سی چهل پرس غذا اضافه تهیه می شود. و یا در باب هدیه همان گونه که می دانیم هدیه و هدایت از یک مصدرند. یعنی هدیه ای که مقامات جمهوری اسلامی ایران به سایرین اهدا می کنند باید ویژگی هدایت را در بر داشته باشد. یعنی کالا و جنسی باشد معرف هنر در اسلام، تبلیغات دینی و کالای فرهنگی کشور. از این گذشته ،در بسیاری از کشورها برای هدیه دادن به مقامات دولتی سقفی تعیین کرده اند که عموماً حدود ۵۰ دلار است، یعنی قیمت تجاری هدیه نباید از ۵۰ دلار بیشتر باشد. در غیر این صورت مقامات دولتی موظفند این هدایا را به نهادی در کشور خود که خزانه دار این هدایاست تحویل دهند و حق استفاده شخصی از آنها را ندارند. ما نیز باید هدایایی تدارک ببینیم که در همین حدود قیمت باشد و با همین ویژگی ها. گذشته از این، هدیه دادن و هدیه گرفتن یکی از باب های مرسوم و مطلوب مراودات است. هدیه نه بر سبیل رشوه که برای تعمیق روابط، نزدیکی قلب ها و معرفی تولیدات فرهنگی کشور است.
شما از تشریفات به عنوان هنر نهم نام برده‌اید. منظورتان از این تعبیر چیست؟
- هنر هفتم را همه می شناسند که سینما است. هنر هشتم را برخی روابط عمومی پاسخگو و برخی انیمیشن نام نهاده اند. من با افتتاح سایت هنر نهم به فارسی و انگلیسی ، این مقوله را بدین عنوان مطرح کرده ام که ما هر هنری که داریم و صاحب هر شغل و منصبی که هستیم، یک هنر دیگر هم باید داشته باشیم که هنر نمایش شأن و مقام و مرتبت خویش است. همان گونه که رهبران روحانی ما لباس شان معرف شأن و مرتبت، تقوا و علم آنهاست، مدیران و متخصصان، کارشناسان و صاحب نظران نیز باید ظاهر آراسته، لباس برازنده، گفتار فاخر و رفتار پسندیده و مناسب شأن خود را به نمایش بگذارند. هنر نهم به همین معناست. در سایت دیگری با عنوان تشریفات برتر به توضیح و تفسیر معنای تشریفات مبتنی بر اخلاقیات پرداخته ام. یعنی ما در هر کاری باید اخلاق پسندیده را سرلوحه اعمال خود قرار دهیم. تشریفات برتر، به توضیح تشریفات بر مبنای اخلاقیات می پردازد.