تهویه در معماری خانه‌های تاریخی

بوی معطر خاک و زیبایی خانه های قدیمی کاشان ، طراوت باغ تاریخی فین ، بازار تاریخی بزرگ و شلوغ که روزگاری گذرگاه کاروانهای عبوری جاده ابریشم بوده و صدها بنای تاریخی و امام زاده و ... از جمله جاذبه هایی است که هر کسی را به سوی کاشان می‌کشاند تا از هزار توی خود ، هنر معماران این شهر را به رخ او بکشد. برای یافتن راز و رمزهای این معماری ، خیابانها را یکی یکی پشت سر گذاشته و از میدان کمال الملک و خیابان علوی ، پا به محله سلطان امیر احمد می گذارم، جایی که گنبد زیبا و فیروزه ای رنگ امام زاده سلطان امیر احمد ، نخستین چیزی است که چشم را به سوی خود می کشد.در آستانه ورودی صحن امام زاده و در سمت راست ، کوچه کم عمقی است با دیوارهای پوشیده از کاه گل ، که انتهای آن به دری چوبی ختم می شود.بر بالای آن در ، بر صفحه کوچکی نگاشته اند: خانه تاریخی طباطبایی.

همین که به درون هشتی خانه پا می‌گذارم، نسیمی خنک و مطبوع ، صورتم را نوازش می دهد و مرا به درون خانه می‌کشاند.از راه پله پیش رویم ، ۲۰ پله ای پایین می روم تا به حیاط زیبا و وسیع خانه برسم.حیاطی که زیبایی خیره کننده اش لحظه ای مرا بر جای خود میخکوب می‌کند.حوض زیبا و بزرگی از یک سو تا سوی دیگر حیاط کشیده شده و ماهیان قرمز بازیگوش درون آب زلال آن یکدیگر را دنبال می‌کنند.در دو سوی حوض بزرگ ، شش باغچه هشت ضلعی پر از گلهای زیبا ، طراوت حیاط را صد چندان می کند.

کنار حوض می نشینم و آبی به صورت می زنم و در حالی که زیبایی حیاط و عمارتهای مجاور آن مرا مسحور خود کرده ، بر دستان هنرمند معماران بزرگ کویر ، آفرین و دست مریزاد می گویم ، معمارانی که هنرمندانه و عالمانه ، آب و خاک و عشق را در هم آمیخته و این آمیزه را با آموزه‌های دینی و ارزشی خود جلا داده و مجموعه ای زیبا و بهشتی آفریده‌اند.

یکی از زیباترین و دیدنی ترین بناهای تاریخی کاشان ، خانه طباطبایی ها است این خانه که از شاهکارهای هنر معماران قدیم به شمار می رود ، به وسیله مرحوم سید جعفر طباطبایی -از تجار معروف فرش آن زمان- در سال ۱۲۵۰ هجری قمری ساخته شده است.

معمار ، طراح و سازنده این خانه ، استاد علی مریم ، از معماران برجسته دوره قاجار در کاشان بوده که با بهره گیری از تجارب معماران گذشته و با تکیه بر نبوغ ذاتی و قدرت خلاقیت و ابتکار خود ، بنای این خانه را در ۱۰ سال به سرانجام رسانده است.خانه بروجردی ها و تیمچه امین الدوله در بازار کاشان ، از دیگر شاهکار های اثر دست این استاد هنرمند معمار است.خانه طباطبایی ها همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان، برخوردار از تزیینات مجلل و با شکوه ، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است.نقاشیهای خانه و طراحی گچ بری آن با نظارت مرحوم ابولحسن غفاری،ملقب به صنیع الملک،از نقاشان بزرگ دوره قاجار و عموی کمال الملک به انجام رسیده است.

مجموعه خانه طباطبایی ها مشتمل بر سه بخش اندرونی ، بیرونی و بخش مخصوص خدمه است که ضلع شمالی آن به عمارت اندرونی خانه اختصاص داده شده است که صاحب خانه و خانواده اش در این بخش زندگی می کرده اند.عمارت بیرونی که در ضلع جنوبی خانه قرار دارد ، ویژه پذیرایی از مهمانان و مراجعان بوده است و علاوه بر این امر ، به منظور برگزاری مراسم مذهبی نظیر عزاداری امام حسین (ع) و نیز جشنها مورد استفاده قرار می گرفته است.بخش خدمه نیز شامل حیاط و عمارت در ضلع غربی خانه واقع است که در اختیار خدمه خانه بوده و مطبخ، اسطبل ، بهار بند ، و انبارهای سوخت و مواد غذایی در آن قرار داشته است.مجموعه خانه تاریخی طباطبایی ها با ۴۷۰۰ متر مربع وسعت دارای ۴۰ اتاق ،۴ حیاط ، ۲ حیاط خلوت ،۴ سرداب(زیر زمین) ،۳ بادگیر ، و ۲ رشته قنات است.

معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار ، گودال باغچه ، متقارن و درونگرا است. عنوان این نکته خالی از لطف نیست که در ساخت خانه های قدیم کاشان ،در عین حال که به اقلیم و وضع آب و هوا به صورت اصولی و علمی توجه شده ،به لحاظ پایبندی به اعتقادات دینی و اسلامی از نوعی حجاب و طرح محفوظ نیز برخوردار است.به این معنی که فضای داخلی خانه ، از خارج خانه قابل رویت نیست و حتی از پشت بام خانه های مجاور نیز داخل خانه و از هر بخش ، درون بخش دیگر دیده نمی شود .در واقع علاوه بر اینکه همه فضای داخلی خانه نسبت به خارج از حجاب کامل برخوردار است ، هر یک از بخشهای درون خانه نیز نسبت به یکدیگر از حجاب و پوشیدگی خاصی بهره می برند.خانه طباطبایی ها مانند دیگر خانه های مجلل آن زمان در گودی زمین ساخته شده است.بدین معنی که برای رسیدن به سطح حیاط خانه باید از پله های ورودی تا عمق ۶ متری پایین رفت و آنجاست که چشم انداز زیبای درون خانه انسان را به شگفتی وا می دارد.همانگونه که می دانیم در عمق یک متری از سطح زمین، درجه حرارت در تابستان و زمستان یکسان است.این عایق قطور یعنی یک متر خاک ، مانع از رسوخ حرارت گرم و سوزنده تابستان و سرمای خشک زمستان به عمق زمین می شود.

به همین دلیل است که آب چاهها همیشه خنک و گوارا است و در عین حال در تابستان و زمستان از دمای ثابتی برخوردار است.بر همین اساس دیوار روبروی اتاق،پشت به زمین خنک دارد و دمای سطح این دیوار در همه فصول سال نمیتواند بیشتر از ۱۸ درجه سانتی گراد باشد.همین امر سبب جذب حرارت اتاق در اوایل تابستان و تامین آسایش نسبی ساکنان می شود.اما در اوج گرمای تابستان زیر زمین(سرداب)های متصل به بادگیرها،پاسخ گوی نیاز ساکنان خانه از نظر تهویه و وزش مطبوع هوای خنک بوده است.

از دیگر مزایای مهم ساخت خانه در گودی ، علاوه بر خنک کردن و تعدیل دما ،میتوان به دسترسی آسان تر به قنات و آب آن و همچنین مقاومت بنا در برابر زلزله اشاره کرد.خانه تاریخی طباطبایی ها با اینکه حدود ۱۷۵ سال پیش ساخته شده است ولی از سامانه تهویه مطبوع غیر ماشینی ، طبیعی و بسیار کارآمد بهره جسته است.بدین معنی که در درون ساختمان،وزش هوای خنک و دل انگیز، رفاه و آسایش ساکنان را تامین کرده و کاربری بهتری نسبت به سامانه های تهویه مطبوع امروزی داشته است.اما در همان زمان در خانه های مجلل و کاخهای فرمانروایان مغرب زمین ،مانند کاخ معروف ورسای ، چنین رفاهی غیر قابل تصور و دسترس بوده است،در حالیکه این بهره مندی طبیعی در خانه طباطباییها همچنان پاینده و پا برجاست.این سامانه تهویه مطبوع همان بادگیرهاست.عملکرد بادگیر ها به صورتی است که هوای تمیز پشت بام را به چاه خنک کن صیقل داده شده با ساروج که حدود ۸ تا ۱۰ متر عمق دارد برساند تا پس از خنک کردن هوا ، آن را به زیرزمین مسکونی هدایت کند.

هوا در چاه تاریک و بدون تشعشع تونل خنک کن، سنگین تر شده و به آرامی فرو می‌ریزد و از دهانه کانال که شباهتی به شومینه دارد،به فضای زیرزمین وارد و در آن جاری شده و موجب طراوت، تازگی و خنکی آن می‌گردد.

از دیگر نکات جالب این شاهکار معماری این است که چون در شبهای تابستان و یا زمستان که دمای هوای بیرون سردتر از هوای داخل چاه خنک کن است،جریان هوا قطع شده و این سامانه از کار باز می ایستد.

در فصل تابستان نیز تا زمانی که دمای هوای معلق در تونل خنک کن به درجه پایین تر از هوای زیر زمین نرسد،جریان ریزش هوای خنک به داخل زیرزمین صورت نمی‌گیرد.از قدرت این سیستم همین بس که در طول این ۱۷۵ سال،چه آن زمان که محل سکونت بوده ، چه آنگاه که متروکه و مخروبه شده و چه اکنون که مورد بازدید علاقمندان است ، فعال بوده و همچنان مانند روز اول به کار خود ادامه می دهد.خصوصیت دیگر خانه طباطبایی ها،رو به آفتاب بودن پنجره اتاقها در زمستان است که در نتیجه با بهره گیری از وسایل گرمازای بسیار ساده و مختصر ، محوطه اتاقها گرم شده و آسایش ساکنان آنها در زمستان فراهم می آید.

معماران خانه های قدیمی کاشان ، مانند دیگر مردم مؤمن آن روزگار به باطن بیشتر از ظاهر توجه نشان داده اند که این توجه در طراحی معماری خانه های قدیمی نیز نمایان است.در حالی که همه عظمت و زیبایی خانه و تزئینات آن در درون خانه قرار دارد ، نمای خارجی آن به پیروی از معماران درون گرا ، هیچ نشانه ای از درون خانه ندارد و پیراسته از هر گونه تجمل است.در درون خانه،همه پنجره های اتاقها به طرف حیاط باز می شوند و از حیاط مرکزی خانه نور می گیرند و هیچ پنجره ای به طرف کوچه باز نمی شود.این نیز می تواند به نوعی بهره گیری از فلسفه دینی عبادت تعبیر شود که همه چیز به سوی یک نقطه معطوف است و از آن نور می گیرد و آراسته و پیراسته ، کسی است که نگاهش به درون خود باشد تا به زیبا کردن درون بپردازد نه برون !و دست طلب به سوی مرکز عالم هستی (خدا) داشته باشد و به امید یاری بیگانه نباشد.

همین نکته های زیبا و اصالت معماری قدیم است که انسان را متفکر و متحول کرده و او را متوجه اصالت درونی خود می کند.خانه طباطبایی ها هم از این امر مستثنا نیست و اگر به دقت به آن نظر بیفکنیم، خواهیم دید استاد معمار قدیم به خانه نیز مانند یک انسان نگریسته،زیبایی ها را به درون برده و آن را از چشم بیگانه در حجاب قرار داده و به همه نیازهای مادی و معنوی آن توجه خاص مبذول داشته است.معماری زیبا و علم مداری که اگر در این زمان نیز به شاخص های کاربردی آن در ساخت بنا ها توجه شود، بسیاری از نابسامانی ها در عرصه ساخت و ساز مرتفع شده و از بسیاری هزینه ها پیش گیری خواهد شد.اما خانه های امروزی کاشان به پیروی از سبک معماری غرب ،بدون حجاب، برون گرا و عقیم اند،سبکی از معماری که با ذات و اصالت مردمان این آب و خاک ، بیگانه است و از طراوت و شادابی و معنویت در آن خبری نیست.

خانه تاریخی طباطبایی ها که به وسیله هیات امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان خریداری و در سالهای ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسوولان وقت وزارت معادن و فلزات طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت،در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسیده است.مجموعه تاریخی خانه طباطبایی ها هم اکنون زیر پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود و همه روزه به ویژه در روزهای تعطیل ، پذیرای خیل مشتاقان و شیفتگان معماری اصیل و سنتی ایران زمین است.