تاریخچه یارانه در ایران و جهان

آدام اسمیت، بنیانگذار مکتب کلاسیک ها از مخالفان جدی دخالت دولت در فعالیتهای اقتصادی بود و هم اکنون نئوکلاسیکها با اندک تغییراتی بیانگر این اندیشه می باشند. این بینش تا قبل از جنگهای جهانی بر اقتصاد غرب حاکم بود اما با بروز جنگ و پدیدار شدن تورم همراه با رکود شدید اقتصادی، اندیشه های جدید همچون اندیشه های اقتصادی کینز قوت گرفت که در آن دولت به عنوان یکی از مهم ترین عوامل تنظیم کننده و تعدیل کننده فعالیت های اقتصادی مطرح می باشد. با اعمال این سیاست و بهبود اقتصاد غرب، بتدریج کنترل در بخش سیاستگذاری مالی و پولی و اداره بخش عمومی در اقتصاد به دولت سپرده شد و بهر حال از همین دوران که با شروع جنگ جهانی دوم مصادف بود پرداخت یارانه به مفهوم امروزی شکل گرفت.

در دوران پس از جنگ نیز کشورها با روی آوردن به اقتصاد و در واقع ادامه جنگ از طریق جنگ سرد، به دنبال رشد و توسعه اقتصادی، ناگزیر از حمایت گسترده از تولید و تجارت محصولات خود بودند و این مساله تا به امروز گسترش چشمگیری داشته است.

در حال حاضر یارانه پرداختی به بخش کشاورزی در قالب یارانه های تولیدی و تجاری، یکی از اقلام مهم هزینه های دولت در کلیه کشورها از جمله کشورهای صنعتی، در حال توسعه و سوسیالیستی می باشد، به طوری که در سالهای اخیر با افزایش چشمگیر و قابل توجه این یارانه ها در کشورهای صنعتی تلاشهای بین المللی برای کاهش آن اغاز گردیده است. همان گونه که در حال حاضر جغرافیای اقتصادی کشورهای جهان گویای دسته بندی کشورها به پیشرفته صنعتی و در حال توسعه است ماهیت این یارانه ها و انگیزه پرداخت آن در هر یک از این گروه کشورها تا حدود زیادی با یکدیگر متفاوت است.

تاریخچه یارانه های تولیدی در ایران

نخستین جهت گیریهای حمایتی دولت در بخش کشاورزی در ایران به دوره صفویه مربوط می شود. در دوران صفویه نوعی تخفیف های مالیاتی و بعدها در دوران قاجار سیاستهایی درجهت توسعه زراعت اتخاذ گردید، که در آن دادن بذر و مساعده به مستاجر پیش بینی شده بود. اما دخالت مستقیم دولت در عرضه و تقاضا (تولید) در ایران از سال ۱۳۱۱ و با تصویب قانونی جهت تاسیس سیلو در تهران، به منظور خرید و ذخیره گندم توسط سازمان غله، برای مقابله با کمبودهای احتمالی آغاز شد. در سال ۱۳۱۵ به سبب بارندگی به موقع، افزایش قابل ملاحظه ای در عرضه گندم به بازار پدید آمد. افزایش عرضه بر میزان تقاضا سبب کاهش شدید قیمت گردید. در همان سال دولت به منظور حمایت از کشاورزان از طریق سازمان غله گندم را با قیمت بالاتر از قیمتهای بازار خریداری کرد. تا سال ۱۳۲۱ هدف از دخالت دولت در بازار غلات، حمایت از کشاورزان و همچنین تهیه و ذخیره گندم و بخصوص تهیه نان ارزان برای مصرف کنندگان کم درآمد شهری بود .

ایران اولین نظام سهمیه بندی همراه با یارانه را در زمان جنگ جهانی تجربه نموده است و این در حالی است که سابقه پرداخت یارانه به مفهوم کنونی آن به دهه ۴۰ می رسد که این یارانه ها برای گوشت و گندم پرداخت می شد، اما رقم آن قابل توجه نبود و تا قبل از افزایش درآمد نفت به دلیل رشد اقتصادی متعادل و نرخ تورم این یارانه ها اندک بود.

کل میزان پرداخت یارانه دولت بابت تفاوت خرید و فروش کالاهای اساسی تا سال ۱۳۵۱، یعنی پایان برنامه چهارم، ۱۶۶۸ میلیون ریال بوده است که این مقدار تنها حدود ۴ /۱ درصد یارانه در سال ۱۳۵۴ می باشد.

تا قبل از انقلاب، در مردادماه ۱۳۵۳ دولت اقدام به تاسیس و تشکیل صندوقی بنام صندوق حمایت از مصرف کننده نمود و در سال ۱۳۵۶ سازمان حمایت از تولید کنندگان و مصرف کنندگان تاسیس شد که تمامی وظایف صندوق به این سازمان محول شد. بعد از پیروزی انقلاب تغییراتی در تشکیلات اجرائی و نحوه توزیع کالاهای مشمول یارانه به وجود آمد. به علت محدودیتهای اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم اقتصادی که زمینه عرضه متناسب کالاها اعم از تولیدات داخلی و وارداتی را دچار نوسان و تنگناهای مختلف کرده بود، امر قیمت گذاری بصورت گسترده از سال ۱۳۶۰ توسط سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان به مرحله اجرا درآمد. در دوران قبل از ۱۳۶۸ سیاست تثبیت اقتصادی دنبال می شد که فراگیری، استمرار و فزاینده بودن از ویژگی سیاستهای حمایت در این دوران بود و در واقع همه بنوعی یارانه دریافت می کردند، در هیچ مرحله ای پرداخت یارانه قطع نمی شد و در حد سقف معینی متوقف نبود، در حالیکه در سالهای بعد از آن به تدریج سیاست تعدیل اقتصادی جایگزین آن شد که در این سیاست پرداخت یارانه هدفمندتر شد و تنها گروه های هدف یارانه دریافت می کنند و در آن یارانه ها کاهنده و در نهایت حذف خواهند شد.

در دوره بعد از انقلاب درصد اختصاص یارانه به تولید کالاهای اساسی افزایش یافت, به طوری که متوسط یارانه های تولیدی نسبت به کل یارانه های پرداختی از ۷ /۱۳ درصد در قبل از انقلاب به ۲ /۲۵ درصد در سال ۱۳۶۸ افزایش داشته است. با پایان یافتن جنگ و در پی انگیزه خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی بخصوص گندم میزان یارانه نهاده های تولید شامل کود، سم و بذر روندی بشدت افزایش یافت که این مساله در بخش های بعدی به تفصیل بررسی می شود.

طبقه بندی یارانه

تنوع و پیچیدگی محاسبات و کاربردهای گوناگون یارانه ها و همچنین تاثیرات و نتایج گوناگونی که روش پرداخت یارانه می تواند داشته باشد، ضرورت طبقه بندی و تفکیک آن را بیشتر نمایان می کند. به نسبت گستردگی وظایف دولت در اقتصاد، یارانه ها می توانند از تنوع بیشتری برخوردار باشند. همچنین با توجه به گستردگی موارد پرداخت و منابع و مصارف آن، می تواند به شکلهای گوناگونی طبقه بندی شود که در اینجا به طور مختصر به آنها اشاره شده است:

۱ - یارانه بر اساس هدفهایی که دولت از پرداخت آنها دنبال می کند شامل :یارانه اقتصادی، یارانه اجتماعی، یارانه سیاسی و یارانه توسعه ای.

۲ - یارانه بر اساس حسابهای ملی شامل: یارانه مستقیم و یارانه غیر مستقیم.

۳ - یارانه بر اساس انعکاس هزینه های آن در حسابهای ملی شامل یارانه پنهان و یارانه آشکار.

۴ - یارانه بر اساس موضوع مورد کمک شامل: کود، سم، بذر، شکر، روغن، گندم و ... .

۵ - یارانه بر اساس مرحله ای که کالا یا خدمت مشمول دریافت آن می شود شامل: یارانه تولیدی، یارانه مصرفی، یارانه توزیعی، یارانه صادراتی، یارانه وارداتی و یارانه خدماتی.