داستان «تغذیه رایگان» در مدارس ایران
حدود ۱۰۰ کشور جهان، هر ساله روز جهانی «شیر مدارس» را در آخرین چهارشنبه ماه سپتامبر جشن می‌گیرند
شیرزاد عبداللهی*
حدود ۱۰۰ کشور جهان، هر ساله روز جهانی «شیر مدارس» را در آخرین چهارشنبه ماه سپتامبر جشن می‌گیرند در این مساله هیچ تردیدی نیست که برخورداری کودکان از تغذیه مناسب، در رشد و تکامل جسمی و ذهنی آنها بسیار موثر است. کودکان صرف‌نظر از اینکه در چه کشوری و یا در چه خانواده‌ای به دنیا می‌آیند، حق دارند از تغذیه مناسب بهره‌مند شوند. این دیدگاهِ انسانی، پایه تئوریک طرح تغذیه دانش‌آموزان است که بعد از جنگ جهانی دوم در مدارس اروپا به اجرا درآمد و کم کم به کشورهای دیگر هم گسترش یافت.
دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰:
جرقه‌های تغذیه رایگان در مدارس ایران
تغذیه در مدارس ایران نیز، سابقه‌ای تقریبا ۶۰ ساله دارد. «محمد» متولد ۱۳۳۱ می‌گوید: «در کلاس دوم دبستان (سال ۱۳۳۹) قوطی‌های سفید روغن خارجی (مارگارین) به بعضی از بچه‌ها دادند که با خود به خانه ببرند. این روغن یا کره طعم عجیبی داشت.» برنامه تغذیه در آن سال‌ها، ادامه طرحی به نام «اصل چهار ترومن» بود که بعد از جنگ جهانی دوم در کشورهای فقیر متحد آمریکا اجرا می‌شد. «محمدحسن» هم به یاد می‌آورد که «بابای مدرسه» شیر خشک را در دیگ بزرگی می‌جوشاند و زنگ تفریح بچه‌ها با لیوان‌های پلاستیکی داخل راهروی مدرسه صف می‌بستند و مشهدی رحمان با ملاقه‌ای که شیر را به هم می‌زد، لیوان‌ها را یکی یکی پر می‌کرد.
«مرتضی» ۶۰ ساله هم از شیوع کچلی و تراخم در مدارس دوران تحصیلش می‌گوید و به یاد می‌آورد که افرادی می‌آمدند و چشم بچه‌ها را معاینه می‌کردند و نام بچه‌های کچل و تراخمی کلاس را که تعدادشان کم هم نبود، یادداشت می‌کردند. مرتضی کلاس سوم دبستان بیماری کچلی گرفته؛ کله‌اش را زیر برق گذاشتند و تا ۶ ماه کله‌اش مو نداشت. اما بچه‌های متولد دهه ۱۳۴۰، حرف‌هایشان کمی متفاوت است. در دوره این‌ها، وضع تغذیه و بهداشت اندکی بهتر شده بود. «امینه» که دوره دبستان را در خوزستان درس خوانده، به یاد می‌آورد که در مدرسه به دانش‌آموزان نان و کره می‌دادند. داستان گرسنگی در این دوره وارد ادبیات کودکان شد و به ادبیات لطیف کودکانه، جنبه‌ای پرخاشگرانه و عصبی داد. نه تنها نویسنده‌ای مانند صمد بهرنگی، بلکه حتی فردی مانند رسول پرویزی با نوشتن کتاب «شلوارهای وصله‌دار»، تلخی فقر را فریاد می‌زدند.
دهه‌های ۱۳۵۰ و ۶۰
در دهه ۵۰، با افزایش درآمدهای نفتی، وضع تغذیه و خوراک خانواده‌ها نسبت به سابق بهتر شد. در سال ۱۳۵۵، تغذیه رایگان برای کودکان خردسال در مدرسه‌ها و تغذیه رایگان برای شیرخوارگان تا دو سالگی همراه با مادران، به عنوان اصل شانزدهم «انقلاب سفید» اعلام شد. بر اساس این قانون، دانش‌آموزان کشور به طور رسمی و سراسری از تغذیه رایگان برخوردار شدند. یک وعده غذای روزانه در ساعات درس بامدادی شامل شیر، بیسکویت و میوه به بیش از ۶ میلیون دانش‌آموز مشمول این طرح داده می‌شد. مسوول اجرای تغذیه رایگان دانش‌آموزان، وزارت آموزش و پرورش بود. «رضا» که در سال ۵۵ در یکی از روستاهای نایین عضو «سپاه دانش» بوده، می‌گوید: بین دانش‌آموزان پسته و کشمش و شیر پاکتی توزیع می‌کردیم. تغذیه هر روز را از اداره آموزش و پرورش به ما تحویل می‌دادند و ما آن را به بچه‌ها می‌دادیم.
«امینه» خانم که همزمان در ساوجبلاغ عضو «سپاه دانش» بوده هم، توزیع شیرهای پاکتی سه‌گوش و موز و بیسکویت بین دانش‌آموزان را به یاد می‌آورد. در مجموع، به نظر می‌رسد که در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ و نیمه اول دهه ۵۰، تغذیه رایگان دانش‌آموزان قاعده معینی نداشته، اما از سال ۱۳۵۵، موضوع تغذیه رایگان به طور جدی و سراسری اجرا شده است. با پیروزی انقلاب این سیاست تا چند سال ادامه یافت و در اوایل دهه ۶۰، به دلیل محدودیت‌های شدید بودجه‌ای دولت، به ناچار برنامه تغذیه رایگان دانش‌آموزان کنار گذاشته شد.
دهه‌های ۱۳۷۰ و ۸۰:
طرح «شیر مدارس»
در بیشتر کشورهای عضو فائو، روز جهانی «شیر مدارس» در آخرین چهارشنبه سپتامبر هر سال جشن گرفته می‌شود. اولین روز جهانی «شیر مدارس» نیز در سال ۲۰۰۰ میلادی جشن گرفته شد که هدف آن تبلیغ و ترویج الگوی مصرف شیر در بین کودکان از طریق مدارس بود. به طور همزمان، پدیده چاقی کودکان ناشی از فراوانی مواد غذایی در برخی کشورها یا طبقات مرفه کشورهای در حال توسعه، تبدیل به معضلی بزرگ شده است؛ اما در کنار آن گرسنگی و سوءتغذیه ناشی از کمبود مواد غذایی هنوز هم در برخی کشورها بیداد می‌کند.
در ایران نیز، با وجود آنکه فقر گستردگی دهه‌های ۴۰ و ۳۰ را ندارد، ولی در جامعه ما کودکان زیادی هستند که تغذیه مناسب ندارند و برنامه تغذیه رایگان در مدارس، می‌تواند بخشی از نیاز آنها را به مواد غذایی تامین کند. در اواخر دهه ۷۰، وزارت بهداشت، با همکاری صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، یک طرح تحقیقاتی با هدف ارزیابی سوءتغذیه کودکان ایرانی انجام دادند. نتایج این تحقیق نشان داد که از هر هفت کودک ایرانی، در زمان ورود به مدرسه، یک نفر از کمبود وزن رنج می‌برد. همچنین براساس این تحقیق، بیش از ۱۵ درصد کودکان ایرانی کوتاهی قد متوسط تا شدید داشتند.
به علاوه در این تحقیق معلوم شد که ترکیب غذایی خانواده‌های ایرانی دچار کمبود مواد پروتئینی و ویتامین و املاح است. به عنوان مثال مصرف نوشابه‌های گازدار، ۸/۱۴ درصد در خانواده‌های ایرانی افزایش یافته بود؛ اما میزان مصرف مواد غذایی نشاسته‌ای به میزان ۳۵ درصد، پروتئین به میزان ۲۰ درصد، انواع سبزی به میزان ۱۲ درصد و میوه‌ها به میزان ۵ درصد کمتر از نیاز روزانه این خانواده‌ها بود. بر مبنای این مطالعه بود که طرح «شیر مدرسه ایران»، ابتدا به صورت محدود و با پوشش ده هزار دانش‌آموز به اجرا درآمد؛ اما خیلی سریع توسعه پیدا کرد و جمعیت دانش‌آموزان تحت پوشش طرح افزایش یافت.
فراز و نشیب‌های طرح «شیر مدارس»
هر چند شیر غذای کاملی است، اما توزیع شیر در مدارس را نمی‌توان معادل ارائه «تغذیه رایگان» دانست. ترکیبی از شیر، میوه فصل و بیسکویت، احتمالا می‌تواند به عنوان بسته تغذیه مناسب برای دانش‌آموزان مطرح شود. هم‌اکنون، سهمیه شیر دانش‌آموزان در مدرسه کافی نیست و به طور منظم هم توزیع نمی‌شود.
به گفته دکتر عزیزاله کمال‌زاده، دبیر اسبق کمیته شیر مدارس، حدود ۱۰۰ کشور جهان، طرح شیر مدارس را اجرا می‌کنند و در این میان در اکثر کشورها سالانه برای هر دانش‌آموز بین ۲۰ تا ۵۲ کیلوگرم در ۱۰۰ تا ۲۶۰ نوبت (۲۰۰ میلی‌گرم در هر نوبت) شیر توزیع می‌گردد. جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش، موقعیت مناسبی دارد و مورد تحسین سازمان‌های بین‌المللی مانند فائو قرار گرفته است؛ اما به لحاظ کیفیت پوشش، ایران با سهمیه سالانه ۱۴ کیلوگرم شیر برای هر دانش‌آموز، تقریبا کمترین مقدار شیر را در مدارس نسبت به کشورهای دیگر توزیع می‌کند. از طرف دیگر، هر چند مطابق مصوبه آموزش و پرورش توزیع شیر باید از اول مهر تا پایان شهریور انجام شود؛ اما عملا از هفته آخر آذر تا اواسط اسفند انجام می‌شود؛ یعنی تقریبا به مدت سه ماه. به این ترتیب به نظر می‌رسد حتی سهمیه ۱۴ کیلوگرم هم، به طور کامل به دانش‌آموزان نمی‌رسد.
اما به بحث قبلی یعنی روند تاریخی ارائه تغذیه رایگان مدارس در ایران بازگردیم. «طرح شیر مدارس»، در سال تحصیلی ۸۶-۸۵، از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان متولی آن یعنی وزارت آموزش و پرورش واگذار شد. اما این واگذاری اوضاع را بهتر نکرد. در ۴ سال گذشته، اعتبار شیر مدارس همواره با تاخیر و به صورت ناقص پرداخت شده و به همین دلیل برنامه تغذیه طبق زمان‌بندی اجرا نشده است. هم‌اکنون، متاسفانه آموزش و پرورش از سوی شرکت‌های تولیدکننده مواد لبنی، به عنوان یک طرفِ قراردادِ بدحساب شناخته شده و این شرکت‌ها به دلیل تاخیر در پرداخت‌ها و بدهی‌های کلان ادارات کل آموزش و پرورش استان‌ها، تمایلی به شرکت در مناقصه اعلام‌شده از سوی آموزش و پرورش که معمولا در شهریورماه برگزار می‌شود، ندارند. گران شدن قیمت شیر به دلیل حذف یارانه‌ها هم مزید بر علت شده و مشکلات بیشتری بر سر راه اجرای طرح ایجاد کرده است.
امسال: کاهش دانش‌آموزان تحت پوشش؟
در سال‌های گذشته، شیر رایگان در بین تمام مهدکودک‌ها، پیش‌دبستانی‌ها، شیرخوارگاه‌های وابسته به بهزیستی و مدارس ابتدایی و راهنمایی و برخی دبیرستان‌ها توزیع می‌شد. به نظر می‌رسد امسال بخش‌هایی از دانش‌آموزانِ هدف این طرح، از دریافت شیر محروم شده‌اند و بر اساس برخی گزارش‌ها امسال فقط در مدارس ابتدایی شیر توزیع می‌شود. اعتبار طرح شیر در بودجه سال جاری ۲۵۰ میلیارد تومان پیش‌بینی شده است که با توجه به افزایش شدید قیمت شیر در سال جاری نمی‌تواند هزینه شیر رایگان مدارس ابتدایی را هم پوشش دهد. با این وجود همین اعتبار هم به طور کامل پرداخت نمی‌شود.
آموزش و پرورش برخی استان‌ها هنوز چندین میلیارد تومان بابت سال‌های گذشته به شرکت‌های تولیدکننده شیر بدهکارند. در حال حاضر کمیته شیر آموزش و پرورش از ضعف مدیریت و کمبود بودجه به شدت رنج می برد. به نظر می‌رسد طرح توزیع شیر در مدارس به طور رسمی متوقف نشود؛ اما با ادامه این روند، سال به سال از تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش طرح کاسته شده و کمیت و کیفیت شیر توزیعی هم تنزل خواهد یافت و به عبارت دیگر طرح در عمل منجمد خواهد شد.
و به این ترتیب، قصه تغذیه رایگان در مدارس ایران، همچنان ادامه دارد...
* کارشناس آموزش و پرورش
ارسال نظر