ملیله‌، هنری به‌جا‌مانده از دوران هخامنشیان
میترا یزدچی
هنر ملیله‌‌کاری‌، محصول‌‌کار با طلا‌، نقره و مسی است که به‌‌صورت مفتول‌‌های باریک درآمده است و با صرف وقت و دقت فوق‌‌العاده و مهارت و هنرمندی ملیله‌‌کار‌، بر شی یا محصول مورد نظر و با بهره‌‌گیری از نگاره‌‌های سنتی و طرح‌‌های اسلیمی‌‌به هم پیوند و ارتباط یافته اند‌. قدیمی‌‌ترین ملیله ایران به روایت اکثر محققان مربوط به سال‌‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ ق.م. (دوره هخامنشی) است.

متاسفانه به دلیل آن که اکثر اشیای ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده‌اند، نمونه‌‌های زیادی در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان، گیره‌استکان و سینی در اندازه‌‌های مختلف باقی مانده است. آثار به دست آمده در «دورالورپوس» گواه آن است که طی سال‌‌های 330 تا 224 ق‌. م نیز ساخت مصنوعات ملیله در ایران‌، رواج قابل ملاحظه‌ای داشته است‌. همچنین در آثار کشف شده از شوش‌، همدان و گنجینه جیحون می‌‌توان به قدمت این هنر پی‌برد‌. «‌آرتور اپهام پوپ» در کتاب «‌شاهکاری هنر ایران» ضمن اشاره به زرگری و نقره‌‌کاری در سال‌‌های بعد از ظهور دین مبین اسلام‌، به مقداری ملیله که از منطقه «ری» به دست آمده و به قرن 12 میلادی تعلق دارد، اشاره کرده است‌. متاسفانه از آنجا که بیشتر اشیای ملیله ایرانی اعم از طلا و نقره به دلیل استفاده مجدد از فلزش ذوب شده، نمونه‌‌های زیادی از آثار ملیله هم اکنون در دسترس ما نیست و تنها از دوره قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان‌، گیره استکان یا سینی در اندازه‌‌های مختلف‌، گوشواره‌، سینه ریز و‌... باقی مانده است که بخشی از آنها در موزه‌‌های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه‌‌های خصوصی یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌‌شود‌.
زنجان‌، شهر ملیله‌‌های اصیل
با‌وجود رواج ملیله در شهر‌‌های مختلف ایران از جمله اصفهان‌، تبریز و تهران، ولی زنجان در این هنر سرآمد بقیه است و یکی از استاد‌‌کاران ملیله‌‌کار این شهر نیز سال گذشته موفق به دریافت مهر اصالت از یونسکو شد. ملیله‌‌سازی در زنجان بیش از 100 سال سابقه دارد و از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاج اسدا... طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد. عمده‌‌ترین ماده اولیه ملیله‌‌کاری را نقره تشکیل می‌‌دهد که از طریق ذوب‌‌کردن سکه‌‌های نقره یا قراضه ظروف نقره‌ای تامین می‌‌شود‌. نقره مصرفی در ملیله‌‌کاری دارای عیار است، ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف به طور معمول از نقره با عیار 60 تا 84 استفاده می‌‌کنند‌. درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست، ولی از طریق نوشته‌ها و سفرهای سیاخانی که به این منطقه سفر کرده‌اند‌، از این هنر زیبای منطقه یاد شده است‌. از آنجا که این هنر شاخه‌ای از فلزکاری است‌، می‌‌توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جست‌و‌جو کرد‌.
این هنر وام‌دار هنرمندانی است که با ابزار بسیار ابتدایی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این مسیر از دست داده‌اند‌. سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله‌‌کاری را موم طبیعی‌، تیزاب‌، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می‌‌دهد‌. ابزار‌‌کار ملیله‌‌کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است‌.
برای تهیه و ساخت آثار ملیله‌، ابتدا باید نوار ملیله را از جنس طلا و نقره یا مس تهیه کرد که در این مورد با عبور شمش یا مفتول نقره و مس از دستگاه نورد حدیده‌، مفتول مورد نظر به دست می‌‌آید‌.
بعد از آماده شدن نوار ملیله‌، نوبت به ساخت ملیله می‌‌رسد‌. در این مرحله ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی را که از جنس متضاد با مفتول‌‌کاربردی و دارای ابعاد و اندازه‌‌های مختلف است، انتخاب و یک سطح آن را کاملا موم اندود می‌‌کنند‌، به طوری که لایه‌‌ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول مورد‌نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار می‌‌دهند‌، بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می‌‌گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد‌. سپس به‌‌وسیله دیواره‌‌های بعدی طرح‌کلی را تقسیم‌بندی کرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله که قبلا به‌‌وسیله دست و به گونه‌ای ظریف با نوار ملیله ساخته شده‌، پر می‌‌کنند و در آخرین مرحله به‌‌وسیله مفتول‌‌های فولادی بسیار ظریف نقش‌ها را به یکدیگر می‌‌بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و سپس به‌‌وسیله ذوب‌‌کردن موم‌، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می‌‌کنند‌. این اسکلت روی سطح همواری قرار گرفته و مقداری لحیم که مخلوطی از براکس و براده نقره است، روی آن ریخته و شعله گاز روی آن حرکت داده می‌‌شود‌. بر اثر این‌‌کار‌، گرده لحیم ذوب می‌‌شود و موجب اتصالات نقش‌های کوچک با یکدیگر و همچنین دیواره نقش می‌‌شود‌.
پس از آن عمل آتش‌‌کاری انجام و کلیه قطعات به‌‌وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل می‌‌شود‌. سیم‌‌های فولای را بریده و جدا می‌‌سازند و محصول را که تقریبا ‌‌کار ساختش به پایان رسیده در تشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است، قرار می‌‌دهند یا در داخل ظرف محتوی «راغاب» (محلول زاج سفید و آبی) می‌‌جوشانند تا اضافات و لکه‌‌های نقره از بین برود و در پایان به کمک برس سیمی‌‌ظریفی‌، ملیله ساخته شده را پاک می‌‌کنند و ناهمواری‌‌های احتمالی آن را به‌‌وسیله سوهان‌‌های ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می‌‌کنند‌. تولیدات ملیله زنجان شامل گیره شربت خوری، گلاب‌پاش، قاب عکس، جاسیگاری، بشقاب، شکلات خوری، شیرینی خوری، زنجیر (که به آن کلافه‌‌ای می‌‌گویند) گل‌سینه، گوشواره و قاب عکس است.
نوع دیگری از ملیله‌، محصولاتی است که به‌‌وسیله خم‌‌کردن و لحیم‌دادن صفحات ملیله ساخته می‌‌شود و شیوه تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه‌‌های مورد نظر تهیه می‌‌کنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره استکان و لیوان‌، قندان‌، گلاب‌پاش‌، قاب عکس‌، گل سفید‌، قاشق چایخوری و‌.... می‌‌سازند. به‌‌وسیله نقره‌ای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و روی‌‌کار سوار می‌‌کنند‌. نقوش رایج نیز در ملیله‌‌کاری زنجان عبارتند از: دندانه، تابیده، جقه، یا بته ترمه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، پیچک، سه چشمه و یک چشم ملیله است که اکثرا ذهنی و ملهم از نگاره‌‌های قدیمی‌‌و سنتی ایران است.