گروه بورس - زهرا رحیمی: مفهوم بهره‌وری به اندازه‌گیری توان مدیریت در استفاده بهینه از سرمایه به عنوان یکی از منابع مهم و محدود شرکت‌ها می‌پردازد و انتظار می‌رود که سهام شرکت‌ها با بهره‌وری بالا، بازده بالاتری نیز داشته باشند. این در شرایطی است که بررسی بهره‌وری در صنایع به همان نسبت که در اقتصاد کشور مغفول مانده مورد بی مهری نیز قرار گرفته است. در این میان حرکت شرکت‌های دولتی به سمت خصوصی شدن می‌توانست آغازی باشد بر روند توسعه بهره‌وری در صنایع و به تبع آن در کلیت اقتصاد کشور؛ اما از این فرصت استفاده نشد و یکی از ایرادات مهمی که به نحوه خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی می‌توان گرفت حرکت نکردن آن در بستر توسعه بهره‌وری است. در این رابطه «دنیای‌اقتصاد» با بررسی چگونگی رابطه بهره‌وری سرمایه با بازده سهام در بورس، ضرورت ارتقای دانش و آگاهی مدیران از مفهوم بهره‌وری و کاربرد آن را در ارزیابی صنایع مختلف به عنوان پارامترهای اساسی ارتقای سودآوری صنایع مورد ارزیابی قرار داده است.

سیدروح‌الله حسینی‌مقدم، مدیر نظارت بر شرکت‌های بورس اوراق بهادار تهران با اشاره به تعریف بهره‌وری گفت: موضوع بهره‌وری صرفا اختصاص به شرکت‌های بورسی ندارد و این موضوع به همه شرکت‌ها قابل تعمیم است.

وی افزود: بهره‌‌وری به عنوان یکی از معیار‌های سنجش فعالیت ها، با در نظر گرفتن هدف و مقصد مدنظر از دو زاویه مجزا قابل بررسی است؛ یکی از این زوایا نقش مفید و موثر یک فعالیت در دستیابی به هدف ترسیمی مورد ارزیابی است و دیگری بازده فعالیت. به عقیده وی براین اساس می‌توان بهره‌وری را به دو مولفه تجزیه کرد:

۱) اثربخشی: میزانی که فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده تحقق یافته و نتایج برنامه‌ریزی شده به دست آمده است (انجام درست کار).

۲) کارآیی: رابطه بین نتیجه به‌دست آمده و منابع استفاده شده.

وی گفت: بنابراین بهره‌وری نتیجه اثربخشی و کارآیی به‌طور همزمان است (بهره‌وری = اثربخشی ضرب در کارآیی) و به عبارت دیگر بهره‌وری عبارت است از: تحقق همزمان اثربخشی و کارآیی که چیزی جز درست انجام دادن کار درست نیست.

حسینی‌مقدم در ادامه با اشاره به شرایط کنونی اقتصاد ایران خاطر نشان کرد: دستاوردهای بالغ بر ۵۰ سال تجربه برنامه‌ریزی توسعه، شرایط خطیر کنونی اقتصاد ایران به ویژه روند نگران‌کننده عرضه و تقاضای نیروی کار در بخش‌های مولد اقتصادی در کنار حجم عظیم منابع و امکانات موجود، اما با سطح پایین استفاده از ظرفیت در سطح کشور، وابستگی شدید درآمد ارزی به صادرات نفت خام و فرآورده‌های آن و بالاخره فاصله گرفتن اقتصاد ایران از روند جهانی شدن اقتصاد، هر یک به نوعی و با منطق خاص خود نشان‌دهنده این واقعیت است که راه منحصربه‌فرد برای رویارویی فعال و ثمربخش با چالش‌های موجود، سامان دادن برنامه پنجم توسعه کشور بر پایه اصول و موازین بهره‌وری است.

وی تصریح کرد: از طرفی مهم‌ترین هدف هر شرکت به دست آوردن پول و حفظ وضعیتی است که به میزان زیادی به مقدار نقدینگی و کارآیی شرکت بستگی دارد، به طوری که نتیجه نهایی عملکرد یک شرکت یعنی سود خالص آن، اولین معیاری است که بیشتر سرمایه‌گذاران در رابطه با سوددهی یک شرکت مد نظر قرار می‌دهند و قاعدتا بدون وجود بهره‌وری، سودآوری بلندمدت در شرکت‌ها محقق نشده و بالطبع اقبال سرمایه‌گذاران به شرکت‌های با بهره‌وری پایین کاهش می‌یابد. وی گفت: در جلسه‌ای که با مدیران و سهامداران صنعت پتروشیمی داشتیم، یکی از مدیران ادعا کرد که بیش از ۲۵ درصد EPS شرکت از محل بهره‌وری منابع به دست آمده است و اگر چنین باشد، این انتظاری است که یقینا همه سرمایه‌گذاران و سهامداران از تیم راهبری شرکت‌ها دارند تا از همه منابع شرکت به بهترین شکل و با بهره‌وری بالا استفاده کنند.

حسینی‌مقدم خاطرنشان کرد: هر چند در میان بورس‌ها شاخصی که بهره‌وری شرکت‌های بورسی را ارزیابی کند، وجود ندارد، اما می‌توان از توانایی‌های انجمن و سندیکاهای تخصصی در ارزیابی و اعلام میزان بهره‌وری هر بنگاه استفاده کرد و برای اطلاع سرمایه‌گذاران و سهامداران در بازار سرمایه منتشر نمود. وی افزود: دلیل این امر هم تفاوت سودآوری دو شرکت است؛ یعنی دو شرکت مشابه از منظر نهاده‌ها و ظرفیت تولید و بازار محصول یکسان، می‌توانند سودآوری متفاوتی داشته باشند که این از نظر یک سرمایه‌گذار بسیار مهم است.

وی با اشاره به جایگاه بهره‌وری در بنگاه داری اقتصادی ما گفت: همان‌طور که استحضار دارید امروزه رقابت در عرصه تولید و تجارت جهانی به واسطه کمرنگ شدن مرزهای اقتصادی ابعاد دیگری یافته و کوشش در جهت بهبود و ارتقای بهره‌وری پایه اصلی این رقابت را تشکیل می‌دهد. وی افزود: اگرچه بهبود و ارتقای بهره‌وری براساس اصل عقلانیت اقتصادی همواره باید مورد تاکید و توجه قرار گیرد، لیکن بهبود بهره‌وری مستلزم به فعلیت درآوردن توان بالقوه شرکت‌ها است؛ از این رو این حرکت به یک ابزار محرک نیاز دارد که مناسب‌ترین محرک رقابت در صحنه داخلی و بازارهای خارجی است. به عقیده حسینی مقدم رشد و ارتقای بهره‌وری سبب پیشرفت و توسعه‌یافتگی می‌شود و اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به‌منظور اشاعه نگرش به مقوله بهره‌وری و تعمیم به‌کارگیری فنون و روش‌های ارتقای آن، سرمایه‌گذاری‌های زیادی انجام داده‌اند، به طوری که بررسی عملکرد کشورهایی که طی چند دهه اخیر رشد اقتصادی قابل توجهی داشته‌اند، حاکی از آن است که اکثر این کشورها رشد را از طریق افزایش بهره‌وری به دست آورده‌اند.

مدیر نظارت بر شرکت‌های بورس اوراق بهادار تهران یکی از اصلی‌ترین موانع رشد بهره‌وری را در ساختار‌های اقتصادی کشور دانست و گفت: هدف سند چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور این است که ایران در عرصه اقتصاد، علم و فناوری پیشتاز منطقه شود و در حوزه اقتصادی رسیدن به متوسط رشد هشت درصدی در سال در نظر گرفته شده که برای دستیابی به این رشد هشت درصدی سالانه دو محور تعریف شده است. وی با اشاره به نحوه دستیابی به رشد هشت درصدی ادامه داد: ۵/۵ درصد از آن باید از طریق انباشت سرمایه و نیروی کار تامین شود و دو و نیم درصد باقی مانده به شاخصی تعلق گرفته که چه در میان مسوولان و چه مردم توجه چندانی به آن صورت نمی‌گیرد و آن بهره‌وری است که امروزه در عرصه اقتصاد جهان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ به نحوی که آمارها نشان می‌دهد کشورهای توسعه یافته حدود ۵۰ درصد از رشد تولید خود را از ارتقای بهره‌وری به دست آورده‌اند و این در حالی است که این شاخص هنوز در ایران آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته و هنوز جایگاه قابل قبولی ندارد.

وی گفت: بهره‌وری را بسیار ساده تعریف می‌کنند؛ برای بالا بردن تولید دو راه داریم یا باید سرمایه را افزایش دهیم و نیروی کار را مدیریت کنیم یا تلاش کنیم با همان شرایط و امکانات پیشین میزان تولید را بالا ببریم که بخش دوم همان تعریف بهره‌وری است، یعنی با همان شرایط قبلی تولید و ارزش اقتصادی را افزایش دهیم. وی در ادامه ابراز کرد: بهره‌وری یعنی تولیدی قدرتمند، بارور و مولد که با توجه به وضعیت کنونی، شاخص بهره‌وری در واحد تجاری فعال در اقتصاد ایران وضعیت مطلوبی ندارند.

وی با اشاره به استفاده از شاخص‌های بهره‌وری در مدل‌های ارزیابی عملکرد شرکت‌ها گفت: در گذشته بازده مالی یک شرکت تنها عامل مورد بررسی در ارزیابی عملکرد آن بود، اما با پیچیده شدن ساختارهای سازمانی امروزی، برای ارزیابی عملکرد باید تکنیک‌هایی انتخاب شوند که دارای توانمندی بالا در بررسی ساختارهای سازمانی، فرآیندها و اقدامات مالی بوده و نتایج ارائه شده از آنها قابل دفاع باشد. وی افزود: به نظر می‌رسد به‌منظور ارزیابی عملکرد با استفاده از شاخص‌ها و نسبت‌های بهره‌وری یکی از بهترین اقدامات می‌تواند گسترش حسابرسی عملیاتی در بازار مالی و شرکت‌های فعال در اقتصاد باشد؛ چرا که حسابرسی عملیاتی دارای سه مولفه کارآیی، اثربخشی و صرفه‌اقتصادی است که از اهمیت زیادی برخوردارند.

در این میان محمد رضا صادقی مقدم، مدیرعامل شرکت مدیریت سرمایه‌گذاری ملی ایران در رابطه با راهکارهای افزایش بهره‌وری گفت: بسیار واضح است که ارتقای بهره‌وری در سود آوری تمام شرکت‌های بورسی موثر است، بنابراین صحبت به این سمت پیش می‌رود که بهره‌وری در کدام قسمت را ارتقا دهیم تا سود‌آوری افزایش یابد.

وی گفت: ارتقای بهره‌وری مستلزم شناخت کافی وضعیت موجود صنعت است. وی ادامه داد: با توجه به تفاوت‌های مهم در وضعیت صنایع راهکارهای افزایش بهره‌وری نیز در آنها متفاوت خواهد بود که درجه تاثیر هر یک از این راهکارها در افزایش بهره‌وری به وضعیت موجود صنعت در آن زمینه و ضرورت پرداختن به هر یک از این موارد بستگی دارد که باید با توجه به تحلیل حساسیت به شکل ماهرانه‌ای شناسایی و اولویت‌بندی شده و بر آن اساس اقدام شود.

وی تصریح کرد: تلاش برای ارتقای بهره‌وری هر صنعتی بدون اطلاع از وضعیت موجود آن، به‌رغم صرف هزینه‌های هنگفت برای بهبود بهره‌وری مشکل بوده و همواره با بحران‌هایی نظیر وجود ضایعات، افزایش دوباره‌کاری‌ها و پایین بودن کیفیت محصولات تولیدی دست به گریبان خواهد بود.

وی با اشاره به جایگاه شاخص بهره‌وری در اقتصاد جهانی گفت: امروزه بهره‌وری در عرصه اقتصاد جهان از اهمیت بالایی برخوردار است و کشورهای توسعه یافته قسمت اعظمی از رشد تولید خود را از ارتقای بهره‌وری به دست آورده‌اند و این در حالی است که این شاخص هنوز در ایران آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته و هنوز جایگاه قابل قبولی ندارد.

وی با اشاره به نزدیکی تعاریف بهره‌وری و فضای رقابتی یادآور شد: بهره‌وری در فضای رقابتی رشد می‌کند و هرچه شاخص بهره‌وری در یک جامعه بالاتر رود، شاخص رقابت‌پذیری در آن جامعه افزایش می‌یابد و لازمه ایجاد این فضا، دست کشیدن دولت از نقش بنگاه داری اقتصادی و تمرکز بر خصوصی‌سازی است. وی خصوصی‌سازی را لازمه افزایش بهره‌وری دانست و گفت دولت باید نقش حاکمیتی خود را بپذیرد و فعالیت‌های اقتصادی را به بخش خصوصی واگذار کند.

صادقی‌مقدم معتقد است: دولت در کشور ما با توجه به نقش بزرگی که در اداره کشور دارد، باید پیشتاز تحول در کشور باشد و به کوچک سازی دولت و خصوصی‌سازی واقعی کمک کند.

وی همچنین گفت: با توجه به نقش تعیین‌کننده بهره‌وری در رشد و توسعه اقتصادی کشور، تهیه شاخص‌های بهره‌وری مورد توجه قرار می‌گیرد. یک مقیاس بهره‌وری به بیان ساده نسبت یک شاخص مقداری از یک ستانده معین به یک شاخص مقداری از یک داده معین یا ترکیبی از چندین داده است.

وی در پایان افزود: شاخص‌های متعددی برای اندازه‌گیری بهره‌وری وجود دارد، اما در بیشتر صنایع بیشتر شاخص بهره‌وری سرمایه را در نظر می‌گیرند که نسبت به سایر شاخص‌های بهره‌وری با بازده سهام از همبستگی بیشتری برخوردار است؛ غافل از اینکه بحث هزینه-فرصت را در نظر نمی‌گیرند وبه همین خاطر در اندازه‌گیری شاخص دچار اشتباه می‌شوند.

بنا به تحلیل دنیای اقتصاد بهره‌وری صنایع و ضرورت ارتقای این مولفه مهم در شرکت‌ها از ابعاد افزایش بهره‌وری نیروی انسانی، بهره‌وری سرمایه و حتی بهره‌وری در زمان از موضوعاتی است که نیازمند یک عزم جدی است به طوری که توصیه می‌شود حتی ضریبی تعریف شده و به عنوان مقیاس عملکرد شرکت‌های تولیدی مورد بررسی قرار گیرد. این شاخص قادر است سود شرکت‌های بورسی را افزایش داده و عملکرد بهتری را برای سهامداران تعریف کند.