کنکاش درباره وضعیت شبکه کارگزاری در ایران

گروه بورس- سردار خالدی: در قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه ۱۳۸۴ در ذیل ماده اصطلاحات آمده است، کارگزار به شخصی حقوقی گفته می‌شود که اوراق بهادار را برای دیگران و به حساب آنها معامله می‌کند. شرکت‌های کارگزاری به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه همواره مورد توجه و اهمیت نهادهای ناظر قرار دارند شاید به همین دلیل است که در بخش‌های درون سازمانی بورس کشورمان در معاونت نظارت بر نهادهای مالی، بخش مدیریت نظارت بر کارگزاران دارای تشکیلات مجزای «اداره بازرسی» و «اداره امور کارگزاران» است. یکی از موضوعاتی که در این روزها درباره شرکت‌های کارگزاری مطرح شده فعالیت‌ها و خدمات این شرکت‌ها است. کارشناسان بازار سرمایه در شرایط فعلی مشکلات زیادی پیش روی شبکه کارگزاری‌ها می‌بینند، برخی به کوچک بودن شبکه کارگزاری در ایران و عدم رشد این شرکت‌ها پا به پا دیگر نهادهای مالی اشاره می‌کنند. اگر چه تعدادی نیز در انتقادی گزنده تر اعتقاد دارند شبکه کارگزاری‌ها هیچ گاه خدمتی ایجاد نکرده‌اند و همواره زیر لوای فشار از سوی نهادهای نظارتی تن به افزایش سطح خدمات داده اند و برخلاف کشورهای توسعه یافته که کارگزاری‌ها در آنجا به منزله یک صنعت و به عنوان بازوی بانک‌ها و شرکت‌های تامین سرمایه هستند، به آنها نگریسته می‌شود و حتی شرایط در آنجا به گونه‌ای است که در ارائه خدمات مختلف با هم رقابت می‌کنند و با تخفیف در کارمزدها، برنامه‌های مدیریت دارایی را ایجاد می‌کنند، اما در ایران شبکه کارگزاران عملکرد خود را با ابهام اعلام می‌کنند و حتی در انتشار آمار آن گاهی اوقات کارشکنی می‌کنند. در این راستا اگر چه توصیه شده تا با تصمیم‌گیری‌های جدید و فراهم سازی زیرساخت‌های مورد نیاز توسط مقام‌های ناظر شرایط برای ارائه چشم انداز بهتر از صنعت کارگزاری فراهم شود، اما همچنان شبکه کارگزاری با مشکلات متعددی رو‌به‌رو است. برای چرایی این موضوع به سراغ چند نفر از مدیران عامل شرکت‌های کارگزاری رفته‌ایم که نظرات دو نفر از آنان در پی می‌آید: بازارهای مالی ما به بازارهای جهانی متصل نیستند مدیر‌عامل کارگزاری فیروزه آسیا در پاسخ به این سوال که یکی از مشکلات اساسی شبکه کارگزاری‌ در ایران به کوچک بودن آن شرکت‌ها بر‌می‌گردد، گفت: اصولا بازار سرمایه در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته دنیا بسیار نوپاست. در حالی که در بسیاری از کشورها بورس تاریخی فراتر از ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال دارد، در ایران کمتر از ۵۰ سال عمر دارد. مهدی شبانی افزود: به علاوه نرخ مشارکت افراد جامعه و سرمایه‌گذاری آنها در بازار سرمایه در کشور ما حدود ۸ درصد است که در مقایسه با کشورهایی که بازارهای مالی توسعه یافته دارند بسیار اندک است. در چنین شرایطی طبیعی است که همه نهادهای فعال در بازار توسعه چندانی نداشته باشند. این کارشناس بازار سرمایه در ادامه صحبت‌هایش افزود: به نظر نمی‌رسد که این توسعه‌نیافتگی تنها مربوط به شرکت‌های کارگزاری باشد. بسیاری از نهادهای مالی فعال در کشورهای توسعه یافته در کشور ما هنوز شکل نگرفته‌اند یا در اولین مراحل شکل‌گیری و فعالیت هستند. در این بین می‌توان گفت که شرکت‌های کارگزاری و سرمایه‌گذاری بیشترین رشد و توسعه‌‌یافتگی را داشته‌اند و این دیگر نهادهای مالی هستند که همپای این دو نهاد توسعه نیافته‌اند. اما در مقایسه با استانداردهای بین‌المللی، شرکت‌های کارگزاری ما بسیار کوچک بوده و توسعه نیافته‌اند. وی در پاسخ به این پرسش که چرا چنین اتفاقی رخ داده است؟ اظهار کرد: برای چرایی باید به چند نکته توجه کرد. اول اینکه، بازارهای مالی کشور ما تقریبا هیچ اتصالی با بازارهای جهانی ندارند. بسیاری از بانک‌ها و شرکت‌های تامین سرمایه در دنیا از طریق بازوهای کارگزاری خود در تعداد بسیار زیادی از بورس‌های دنیا فعالیت دارند. این امر باعث می‌شود این شرکت‌ها تبدیل به شرکت‌هایی بزرگ با گستره خدمات فراگیر باشند و با توجه به مدیریت ریسک از طریق فعالیت در بازارهای مختلف بتوانند توسعه مناسب‌تری داشته باشند. شبانی تصریح کرد: نکته دوم این است که اندازه بازارهایی که این کارگزاران در آن فعالیت می‌کنند، بسیار بزرگ و حجم معاملات روزانه هر کدام از آنها چندین میلیارد دلار است. اما نکته آخر اینکه اغلب شرکت‌های کارگزاری در دیگر کشورها شرکت‌هایی وابسته به بانک‌ها، بیمه‌ها و شرکت‌های تامین سرمایه هستند، در حالی که اغلب شرکت‌های کارگزاری در ایران به دلیل کوچک بودن بازار و نرخ مشارکت پایین افراد جامعه، شرکت‌هایی خصوصی بوده‌اند که تمرکزشان ارائه خدمات به اطرافیان سهامداران شرکت بوده است. این کارشناس بازار سرمایه در پاسخ به اینکه چرا شبکه کارگزاری در برخی از استان‌ها شعبه و در اکثر شهرها حضوری ندارد؟ گفت: با الکترونیکی شدن امور، حضور فیزیکی کارگزاری‌ها در استان‌ها چندان ضرورتی ندارد. به علاوه در اغلب شهرها تعداد افراد آشنا و فعال در بازار سرمایه چندان قابل توجه نیست و بسیاری از دفاتر منطقه‌ای شرکت‌های کارگزاری زیانده هستند. شبانی در پاسخ به این سوال که برخی معتقدند شبکه کارگزاری ایران انحصاری و سهامداران شرکت‌های کارگزاری محرمانه هستند، آیا فکر نمی‌کنید شائبه رانت در این بین وجود داشته باشد؟ تصریح کرد: اطلاعات مربوط به هیات مدیره و سهامداران بسیاری از شرکت‌های کارگزاری در وب‌سایت اینترنتی آنها درج شده است. وی خاطرنشان کرد: با توجه به ساختار مالکیتی شرکت‌های کارگزاری به ویژه در سال‌های گذشته چنین شائبه‌ای وجود داشت، ولی این امر در حال حاضر کمرنگ شده است، زیرا تغییرات قابل توجه در ساختار مالکیتی بسیاری از شرکت‌های کارگزاری رخ داده است و با توجه به سیاست‌های سازمان بورس در مورد شرکت‌های کارگزاری، اغلب شرکت‌های کارگزاری کوچک و خانوادگی به سهامداران نهادی و بزرگ فروخته شده‌اند. این کارگزار بورس اوراق بهادار تاکید کرد: کارگزاری‌ها، شرکت‌های سهامی خاص و بعضا خصوصی هستند، بنابراین الزامی به افشای عمومی اطلاعات ندارند. شبانی درباره اینکه چرا شبکه کارگزاری ایران هیچ گاه خدمتی ایجاد نکرده و همواره تحت فشار نهادهای نظارتی تن به افزایش سطح خدمات داده است؟ گفت: همانطور که عنوان شد دو عامل در این زمینه اثرگذار بوده‌اند؛ یکی ساختار مالکیتی شرکت‌های کارگزاری و دیگری کوچک بودن بازار و نرخ مشارکت پایین افراد جامعه در بازار سرمایه. به اعتقاد این کارشناس، این دو عامل در کنار هم باعث شده بود که شرکت‌های کارگزاری هر کدام به طیف محدودی از مشتریان خدمات ارائه کنند که اغلب از وابستگان خود آنها بوده‌اند. شبانی خاطرنشان کرد: در چنین فضایی که رقابت چندانی در آن وجود ندارد، طبیعی است احساس نیاز برای بهبود خدمات و ارائه خدمات جدید وجود ندارد. دو عامل فشارهای سازمان بورس و نیز افزایش نرخ مشارکت مردم در بازار که یکی از دلایل آن اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ و واگذاری سهام شرکت‌های دولتی بوده است، موجب شده که این انحصار تا حدی شکسته شود، ولی به نظر می‌رسد تا رسیدن به شرایط مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. این کارگزار بورس اوراق بهادار تاکید کرد: ارائه خدمات جدید در چارچوب موضوع فعالیت شرکت‌های کارگزاری و اخذ مجوزهای لازم از مقام ناظر امکان‌پذیر است. در گذشته برخی از فعالان این صنعت، با بازدید از بورس‌های توسعه‌یافته و بررسی شرایط موجود، طرح‌های خوبی را ارائه کرده‌اند. مقام ناظر (سازمان بورس و اوراق بهادار) با تصمیم گیری در مورد آن خدمت جدید، با توجه به زیرساخت‌های مورد نیاز و شرایط حاکم بر اقتصاد اقدام به تدوین دستورالعمل‌های مربوطه می‌‌کند. به گفته شبانی، برخی از مهم‌ترین خدمات نوینی که با پیشنهاد یا همکاری فعالان این صنعت ایجاد شده عبارتند از: معاملات برخط، سبدگردانی، مشاوره سرمایه‌گذاری، انتشار انواع اوراق بدهی، معاملات آتی سهام و کالا، بورس برق و انرژی. مدیرعامل کارگزاری فیروزه آسیا درباره اینکه در سال‌های اخیر سازمان بورس طرح رتبه بندی کارگزاران را اجرا کرده است، آیا این رتبه‌بندی تاثیری در سطح خدمات کارگزارها داشته است؟ گفت: اگر واقع بینانه به قضیه نگاه کنیم در گسترش خدمات شرکت‌های کارگزاری نقش داشته، ولی در بهبود کیفیت خدمات چندان اثرگذار نبوده است که این امر عمدتا به این دلیل است که تمرکز این رتبه بندی و معیارهای آن بر گستره خدمات کارگزاری‌هاست. در حالی که حتی متراژ دفتر شرکت‌های کارگزاری و اجاری یا ملکی بودن آن در امتیازدهی به شرکت‌های کارگزاری موثر است، اما توجه چندانی به کیفیت ارائه خدمات نشده است. به اعتقاد شبانی، اجرای طرح رتبه بندی، خدمات کارگزاران را در سطح عمومی بالا می‌برد، اما مشوق لازم را برای ارائه خدمات نوین و باکیفیت بالا ندارد، زیرا برای اندازه‌گیری امتیاز رتبه‌بندی در هر معیار، سقف امتیاز منظور می‌‌شود. وی تاکید کرد: در اکثر کشورهای توسعه یافته، شرکت‌های کارگزاری در ارائه خدمات مختلف در حال رقابت هستند، به طوری که در کارمزد تخفیف داده و برنامه‌های مدیریت دارایی را ایجاد می‌کنند اما چرا در ایران کارگزاران حتی از تبلیغ عملکرد خود نیز خودداری می‌کنند چه برسد به رقابت؟ شبانی اظهار کرد: از آنجا که خدمات قابل ارائه توسط شرکت‌های کارگزاری مخاطبان عام ندارد، فعالیت‌های تبلیغاتی شرکت‌های کارگزاری محدود به رسانه‌هایی است که در زمینه مسائل مالی و اقتصادی فعالیت دارند و به همین دلیل ممکن است نمود چندانی در جامعه نداشته باشد. به علاوه خدماتی نظیر مشاوره سرمایه‌گذاری یا مدیریت سبد دارایی‌های مشتریان و مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری در شرکت‌های کارگزاری در دست انجام است. وی افزود: توجه به این نکته ضروری است که برای داوری بهتر در مورد شرایط شرکت‌های کارگزاری باید آنها را در طول زمان نسبت به خودشان مورد مقایسه قرار داد، به عنوان مثال صندوق‌های سرمایه‌گذاری در کشور ما تنها ۶ سال سابقه دارند و عمر مدیریت دارایی در شرکت‌های کارگزاری به ۱۰ سال هم نمی‌رسد. به نظر شبانی، به دلیل نفوذ پایین سرمایه‌گذاری در بورس در سطح جامعه، بسیاری از افراد آمادگی حضور در بازار پرریسکی همچون بازار سرمایه را ندارند. به این دلیل در مورد تبلیغ و جذب سرمایه‌گذاران و ارائه خدمات جدیدی چون مدیریت دارایی، شرکت‌های کارگزاری بسیار محتاط عمل می‌کنند. این کارگزار بورس درباره تبلیغات شرکت‌های کارگزاری عنوان کرد: کارگزاران از تبلیغ خودداری نمی‌کنند مجاز به تبلیغ هستند اما در چارچوب دستورالعمل تبلیغات کارگزاری. شاید یکی از دلایل اینکه افراد مجاز برای سبدگردانی به طور مستقیم عملکرد خود را تبلیغ نمی‌کنند، این است که فرهنگ سازی برای سرمایه‌گذارانی که برای اولین بار وارد بورس می‌شوند، انجام نشده است. مدیرعامل فیروزه آسیا در ادامه تصریح کرد: بسیاری از افراد در مراجعه به سبدگردان‌ها و مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری، تمایل زیادی به تضمین سود بالا آن هم در مدت زمان کوتاه دارند، در حالی که افراد حرفه‌ای می‌دانند که امکان ارائه چنین تضمین‌هایی وجود ندارد. این کارگزار بورس با اشاره به اینکه وظیفه فرهنگ‌سازی با سازمان بورس است، افزود: مدتی است که با تبلیغات کوتاه تلویزیونی و برگزاری دوره‌های آشنایی با بورس در مناطق مختلف کشور، به این موضوع توجه شده اما لازم است در کتاب‌های درسی دانش آموزان و دروس دانشگاهی به صورت اجباری، مسائل اقتصادی آموزش داده شود؛ برای نمونه، درس اقتصاد مهندسی تقریبا برای هیچ یک از رشته‌های مهندسی اجباری نیست. در این باره کار بسیار زیادی باید انجام شود. وی در پایان خاطرنشان کرد: نکته دیگری که می‌توان گفت این است که بسیاری از اصناف به دلیل رقابت منفی با یکدیگر، به مرز نابودی کشیده شده‌اند. تخفیفات رسمی کارمزد براساس نظر کانون کارگزاران برای معاملات خاص اعلام شده است، اما در شرایط فعلی به نظر می‌رسد برخی از معاملات با تخفیفات غیر‌رسمی، سودآور نیستند. عدم فرهنگ سهامداری، دلیل نبود خدمات کارگزاران مدیرعامل شرکت کارگزاری پارس‌گستر خبره درباره اینکه در ایران شرکت‌های کارگزاری همگام با دیگر نهادهای مالی رشد نکرده‌اند، گفت: رشد شرکت‌های کارگزاری پا به پای دیگر نهادهای مالی همانند بیمه‌ها، بانک‌ها، موسسه اعتباری و غیره نبوده است که البته دلیل اصلی آن نیز نبود فرهنگ سهامداری مانند سایر کشورهای پیشرفته است، ولی در عین در یک دهه گذشته کارگزاری‌ها هم از لحاظ کیفی و هم کمی رشد نسبی داشته‌اند. علی رستگاری مقدم با اشاره به اینکه شبکه کارگزاری‌ها در برخی از استان‌ها شعبه ندارد، گفت: عامل اصلی ایجاد چنین وضعیتی به طور کلی به نبود فرهنگ سهامداری در ایران بر می‌گردد. این کارشناس بازار سرمایه در ادامه افزود: در سال ۱۹۸۰ در ایالات متحده آمریکا از هر ۱۶ خانوار یک خانوار در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در سال ۲۰۰۶ میلادی هم از هر ۳ خانوار، یک خانوار و در حال حاضر از هر۳ نفر، یک نفر در صندوق‌های سرمایه‌‌گذاری مشترک، عضویت دارند. بنابراین با توجه به ضعف فرهنگ سهامداری و اقتصادی نبودن ایجاد شعبه در هر شهری، کارگزاری‌ها اغلب در شهرهایی اقدام به تاسیس شعبه می‌کنند که اولا مشتریان آن وجود داشته و دوم صرفه اقتصادی داشته باشد. رستگاری مقدم در پاسخ به این سوال که آیا با عدم ارائه اطلاعات سهامداران فکر نمی‌کنید شائبه رانت در این بین وجود داشته باشد؟ گفت: متقاضی تاسیس و اخذ مجوز کارگزاری در ایران زیاد است، بنابراین سازمان بورس بنا به تشخیص از اعطای مجوز کارگزاری خودداری و اظهار می‌‌کند با حجم معاملات موجود، تعداد کارگزاری‌ها فعلا کافی است. به عنوان مثال در کشور مالزی، با حدود ۴۰ شرکت کارگزاری حجم عملیات و تنوع خدمات بیشتر است. وی درباره دلایل مربوط به کم بودن فعالیت‌ها و خدمات شبکه کارگزاری در ایران گفت: به نظر می‌رسد دلیل اصلی این موضوع به همان مساله نبود فرهنگ سهامداری و نداشتن ابزارهای نوین مالی برمی‌گردد، البته در چند سال اخیر چندین ابزار مالی ایجاد شده ولی هنوز با اقتصادهای بزرگ جهان همچون ایالات متحده فاصله داریم. وی درباره اجرای طرح رتبه بندی کارگزاران توسط سازمان بورس گفت: طرح رتبه‌بندی کارگزاران در سطح خدمات کارگزاران بی‌تاثیر نبوده که البته از منظر بررسی اصل فزونی منافع بر مخارج، دارای کارآیی چندانی نبوده است. این کارگزار بورس اوراق بهادار افزود: کارگزاران باید معیارهای مختلفی را رعایت کنند تا بتوانند رتبه‌های بالا مثل ب یا الف را کسب کنند. به طور مثال، کارگزاری هزینه کرده و مشاوره پذیرش و عرضه را بدست می‌آورد ولی به لحاظ وجود رانت، در عمل و واقعیت قراردادهای مشاوره پذیرش و عرضه به کارگزاران محدودی ارجاع می‌شود. مدیرعامل شرکت پارس گستر خبره در پایان درباره اینکه در اکثر اقتصادهای بزرگ، شرکت‌های کارگزاری در ارائه خدمات، رقابت می‌کنند و برنامه‌های مدیریت دارایی را ایجاد می‌کنند، اما در ایران حتی از تبلیغ عملکرد خود نیز خودداری می‌کنند، تاکید کرد: این ایراد به شبکه کارگزاری وارد است، البته برای چرایی این موضوع نیز باید گفت، برای رونق صنعت کارگزاری، سازمان بورس بهتر است نقش نظارتی داشته باشد و با سیاست‌گذاری و تدوین قوانین (با در نظرگرفتن تمامی محدودیت‌ها و مشکلات) در اختیار صنعت کارگزاری باشد.