محمد آزاد *

صندوق‌های سرمایه‌گذاری، یک نوع شرکت سرمایه‌گذاری هستند که با جمع‌آ‌وری وجوه از سرمایه‌گذاران، آن را در مجموعه‌ای از سهام، اوراق قرضه و سایر ابزارهای مالی سرمایه‌گذاری می‌کنند. اشخاص و سرمایه‌گذاران نهادی با خرید سهام صندوق سرمایه‌گذاری، در آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. مبلغ حاصل از فروش سهام صندوق سرمایه‌گذاری، جهت سرمایه‌گذاری در سهام، اوراق قرضه و ابزارهای مالی اختصاص می‌یابد. سرمایه‌گذار علاوه بر بهره‌مندی از بازده پرتفوی صندوق، از مدیریت حرفه‌ای صندوق، تنوع‌بخشی، نقدشوندگی بالا و سایر منافع و خدمات بهره‌مند می‌شود. اصولا صندوق‌های سرمایه‌گذاری براساس استراتژی‌های مختلف سرمایه‌گذاری و اهداف تشکیل صندوق به انواع مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند. برای مثال، ممکن است مدیران یک صندوق، هدف را کسب سود، افزایش اصل سرمایه و یا ترکیبی از هر دو تعیین کنند. شناخت انواع صندوق‌ها باعث خواهد شد، درک بهتری از چگونگی سرمایه‌گذاری وجوه توسط آنها به عمل آید. در انتخاب یک صندوق نکته مهم اطمینان از هم‌سو بودن اهداف صندوق با اهداف سرمایه‌گذار است. بدون شک سرمایه‌گذار در انتخاب صندوق مورد نظر به مواردی از قبیل استراتژی سرمایه‌گذاری، وضعیت مالیاتی و سایر عوامل توجه خواهد داشت. انجمن شرکت‌های سرمایه‌گذاری (ICI) انواع متفاوت صندوق‌های سرمایه‌گذاری را به شرح زیر معرفی می‌کند.

صندوق سرمایه‌گذاری بازار پول (Money-market funds)

صندوق‌های بازار پول نوع بسیار خاصی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری هستند که هدف آنها کسب بازدهی مناسب ضمن حفظ اصل سرمایه است. این نوع صندوق‌ها در اوراق‌بهادار کوتاه‌مدت سرمایه‌گذاری می‌کنند که علاوه‌بر نرخ بازده مناسب، بسیار مطمئن و تقریبا بدون ریسک هستند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری متوازن (Balanced Funds)

در این نوع صندوق‌ها هدف اصلی کسب سود و افزایش اصل سرمایه است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری متوازن، در سهام و اوراق قرضه سرمایه‌گذاری می‌کنند. چون در این نوع صندوق‌ها تنوع‌بخشی در سطح بسیار بالایی انجام می‌گیرد، لذا سرمایه‌گذاران ریسک بازارشان را به خوبی کاهش می‌دهند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر شاخص (Index funds)

در این نوع صندوق‌ها هدف انطباق پرتفوی سرمایه‌گذاری با شاخص مبنا است. یک صندوق سرمایه‌گذاری مبتنی بر شاخص، الزاما منابع خود را براساس الگوی تعیین شده برای یکی از شاخص‌های موجود در بازار، سرمایه‌گذاری می‌کند و تقریبا هیچ نوع معاملات آتی انجام نمی‌دهد. شاخص مذکور می‌تواند یک شاخص سهام یا اوراق قرضه باشد. در این صندوق‌ها تنها زمانی خرید و فروش سهام ضرورت می‌یابد که وجهی به واسطه ورود سرمایه‌گذار جدید اضافه یا به دلیل خروج یک سرمایه‌گذار کم شود. مزیت اصلی صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر شاخص، هزینه‌های بسیار پایین آنها است.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشاع در اوراق قرضه (Pure bond funds)

این صندوق‌ها، اوراق قرضه منتشر شده توسط انواع مختلف شرکت‌ها را خریداری می‌کنند. سه نوع مختلف از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشاع در اوراق قرضه، به شرح زیر هستند. باید توجه داشت تفاوت بین صندوق‌های ذکر شده در این بخش بسیار جزئی است.

الف- صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشاع در اوراق قرضه دارای کوپن یا «سود» (or «Income» ) funds)وBond): هدف از تشکیل این نوع صندو‌ق‌ها، کسب سود تا حد ممکن و در عین حال حفظ اصل سرمایه تعریف شده است. این صندوق‌ها وجوه خود را در اوراق قرضه میان‌مدت و بلندمدت که توسط شرکت‌ها و یا دولت منتشر شده است، سرمایه‌گذاری می‌کنند. این نوع صندوق‌ها نیز بر دو نوع هستند: صندوق اوراق قرضه شرکتی و صندوق اوراق قرضه دولتی.

ریسک نرخ بهره در مورد نگهداشت اوراق قرضه‌های بلندمدت بدیهی است به طوری که اگر نرخ بهره افزایش یابد، ارزش این اوراق کاهش خواهد یافت.

ب- صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه معاف از مالیات / اوراق قرضه با سود معاف از مالیات یا اوراق قرضه دولتی (Bond Funds(aka Tax-Free Income or Municipal Bond Funds): در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مزبور، کسب سود معاف از مالیات اصلی‌ترین هدف پس از حفظ سرمایه است. این صندوق‌ها فقط در اوراق قرضه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنند که توسط دولت منتشر شده و سود آن نیز معاف از مالیات است.

ج- صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه نامرغوب یا «بنجل»/ بلندمدت بدون وثیقه (or«High - yield» )bond fund )وJunk): هدف از تشکیل این نوع صندوق‌ها، فقط و فقط کسب سود تا حداکثر ممکن است. اصولا این صندوق‌ها، در اوراق قرضه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنند که از لحاظ درجه اعتبار در سطح بسیار پایین (مثلا BBB) قرار دارند. در مقایسه با اوراق قرضه دارای درجه اعتبار بالا، واژه «بنجل» نام مناسبی است که با توجه به ریسک مترتب بر این نوع اوراق قرضه برای آنها به کار برده می‌شود. این نوع صندوق‌ها نسبت به سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه، دارای ریسک و بی‌ثباتی بیشتری هستند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشاع در سهام (Pure stock funds) پرتفوی سرمایه‌گذاری در این نوع صندوق‌ها، متشکل از سهام شرکت‌های مختلف است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشاع در سهام شامل انواع زیر است. باید توجه داشت تفاوت بین صندوق‌های ذکر شده در این بخش بسیار جزئی است.

الف- صندوق‌های با رویکرد رشد بالا (Aggressive growth funds): هدف این صندوق‌ها رشد اصل سرمایه است، به طوری که سود نقدی سهام کاملا نادیده گرفته می‌شود. در این نوع صندوق‌ها، سهام شرکت‌هایی خریداری می‌شوند که احتمال و ظرفیت رشد انفجاری و فزاینده‌ای دارند. البته از طرف دیگر باید توجه داشت که این نوع شرکت‌ها هرگز سود تقسیم نمی‌کنند و احتمال ورشکستگی آنها نیز بسیار بالا است، بنابراین می‌توان انتظار داشت قیمت سهام صندوق‌های مزبور، با نوسانات شدید در قیمت روبه‌رو باشد.

ب- صندوق‌های با رویکرد رشد (Growth funds): در این نوع صندوق‌ها، رشد اصل سرمایه به عنوان هدف اصلی تعیین شده است، اما تا حدی به سود نقدی نیز توجه می‌شود. این نوع صندوق‌ها در سهام شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که گرچه رشد آنها بسیار سریع است ولی احتمال عدم ادامه فعالیت و یا خروج از فعالیتی که مشغول به انجام آن هستند، بسیار اندک است.

ج) صندوق‌های با رویکرد سود و رشد

(Growth and Income funds): هدف این نوع صندوق‌ها، رشد اصل سرمایه‌گذاری و کسب سود است. این صندوق‌ها معمولا در سهام شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که چشم‌انداز متوسطی برای رشد داشته و در عین حال بازده نقدی به نسبت خوبی را نیز پرداخت می‌کنند.

د) صندوق‌های بخشی (Sector funds): هدف این صندوق‌ها، سرمایه‌گذاری در یک صنعت خاص (مثلا مخابرات) است. این صندوق‌ها به سرمایه‌گذاران خرد امکان می‌دهند در صنایع فوق‌العاده بزرگی که مد نظرشان است،‌ سرمایه‌گذاری کنند، هدف این نوع صندوق‌ها بیشتر رشد اصل سرمایه است.

دسته‌بندی دیگری برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام وجود دارد که براساس اندازه (Size) شرکت‌هایی که این نوع صندوق‌ها در ‌آنها سرمایه‌گذاری می‌کنند یا به عبارت دیگر بر مبنای ارزش بازار (Market cap) انجام می‌شود سه گروه اصلی بر این اساس به شرح زیر است:

الف) صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌های دارای ارزش بازار پایین (Small cap stock funds):

این نوع صندوق‌ها فقط به عرضه‌های اولیه می‌اندیشند و تنها در سهام شرکت‌های کوچک سرمایه‌گذاری می‌کنند. از ویژگی‌های شرکت‌های کوچک نوسانات زیاد در قیمت سهام و عدم تقسیم سود نقدی است. همچنین صندوق‌هایی با عنوان صندوق‌های ارزش خرد (micro cap) نیز دارای فعالیتی مشابه این صندوق‌ها هستند.

ب) صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام شــرکت‌های دارای ارزش بازار متوسط (Mid cap stock funds): این صندوق‌ها، سهام شرکت‌های با اندازه متوسط را خریداری می‌کنند. نوسانات قیمت سهام این نوع شرکت‌ها نسبت به شرکت‌های کوچک، کمتر است، ولی در مقایسه با شرکت‌های بزرگ دارای نوسانات قیمت بیشتری

(و‌در عین حال با احتمال رشد بیشتر) هستند.

ج) صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌های دارای ارزش بازار بالا (Large cap stock funds): این نوع صندوق‌ها در سهام شرکت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری می‌کنند. قیمت سهام این شرکت‌ها تقریبا ثابت است و بسیاری از آنها سود یکنواختی را طی دوره سرمایه‌گذاری پرداخت می‌کنند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری بین‌المللی (International Funds)

این نوع صندوق‌ها با هدف سرمایه‌گذاری در سهام و اوراق مشارکت شرکت‌های خارجی تشکیل شده‌اند، لذا تنوع در پرتفوی آنها بسیار بالا است. به عنوان یک قاعده مالی، یک صندوق «بین‌المللی» فقط باید اوراق بهادار خارجی را خریداری کند. پرتفوی یک صندوق «جهانی» شامل اوراق بهادار داخلی و خارجی است. یک صندوق «منطقه‌ای» بر بازارهای یک منطقه خاص از جهان متمرکز خواهد شد.

در مباحث بالا، به انواع خاصی از سرمایه‌گذاری پرداخته شد، بدیهی است در هر بازاری ممکن است اهداف و استراتژی‌های مختلف با یکدیگر ترکیب شوند. یکی از ریسک‌هایی که متوجه صندوق‌های داخلی نیست، ریسک نرخ ارز است چرا که همزمان با تغییر نرخ واحد پولی یک کشور نسبت به ارزهای خارجی، ارزش سرمایه‌گذاری خارجی نیز تغییر خواهد کرد.

صندوق سرمایه‌گذاری در سایر صندوق‌ها (Fund of funds)

هدف از تشکیل این نوع صندوق‌ها دستیابی به سطوح بالای تنوع بخشی است. یک صندوق سرمایه‌گذاری در سایر صندوق‌ها، به طوری که از نامش پیداست، یک صندوق مشاع است که سهام سایر صندوق‌های مشاع (اعم از صندوق‌های سهام، صندوق‌های اوراق قرضه یا هر‌دو) را دارد. به هر حال مدیریت صندوق‌های مختلف، هزینه‌هایی نیز در برخواهد داشت، به علاوه ممکن است برخی صندوق‌های مشاع دارای پرتفوی مشابه باشند، در نتیجه خرید سهام صندوق‌های بیشتر، همواره منجر به تنوع بیشتر نخواهد شد.

مساله مهم دیگری که در مورد صندوق‌های سهام و اوراق قرضه وجود دارد، تفاوت بین صندوق‌های مبتنی بر شاخص و صندوق‌های دارای مدیران فعال و حرفه‌ای پرتفوی است. صندوقی که مدیریت فعال دارد، توسط یک مدیر سرمایه‌گذار که به اصطلاح «نبض‌بازار» را در اختیار دارد در طی یک سال فعالیت اداره می‌شود. این در حالی است که موضوع مدیریت فعال پرتفوی در صندوق‌های مبتنی بر شاخص از اهمیت پایینی برخوردار است.

*کارشناس ارشد حسابداری

دانشگاه علامه طباطبایی