عباس وفادار*

محمد حسن سعادتیان**

با شکافته شدن حباب قیمت سهام شرکت‌های بورس در اوایل سال ۱۳۸۴ و روند کاهش ارزش معاملاتی آنها که در بعضی موارد حتی به مبلغ ۱۵‌درصد بهای اولیه رسیده بود، نحوه انعکاس این کاهش ارزش در صورت‌های مالی، در طی دو سال گذشته به مساله‌ای مهم در فرآیند گزارشگری مالی و نوع برخورد حسابرسان با آن تبدیل شد. به موجب استانداردهای حسابداری ایران سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌ها می‌تواند تحت عنوان سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و بلند مدت طبقه‌بندی شود.

سرمایه‌گذاری‌های کوتاه مدت همان گونه که از نامش پیداست به قصد نگهداری خریداری نشده‌اند. در حالی که سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت به قصد استفاده مستمر در فعالیت‌های واحد تجاری نگهداری می‌شوند و باید قصد نگهداری آن برای مدت طولانی، به وضوح قابل اثبات باشد.

تشخیص و مسوولیت انعکاس سرمایه‌گذاری‌ها در سر فصل کوتاه مدت یا بلند مدت با مدیریت شرکت است.

استانداردهای حسابداری ایران تکلیف سرمایه‌گذاری‌های کوتاه مدت را مشخص کرده است. این سرمایه‌گذاری‌ها باید به ارزش معاملاتی در تاریخ ترازنامه در صورت‌های مالی ارائه شوند و به طبع رقم کاهش ارزش آنها نیز در صورت سود و زیان دوره منعکس می‌شود. تکلیف حسابرسان هم مشخص است. اگر شرکت‌ها اقدام به انعکاس کاهش ارزش این سرمایه‌گذاری‌ها نکنند، در صورت با اهمیت بودن مبلغ، موضوع را به عنوان بند عدم رعایت استانداردهای حسابداری در گزارش خود درج کرده و حسب مورد باید اظهار نظر مشروط یا مردود ارائه کنند. تا اینجا مشکلی نیست.

مشکل هنگامی‌ ایجاد می‌شود که شرکت‌ها سرمایه‌گذاری‌های خود در سهام شرکت‌های بورسی را به عنوان یک سرمایه‌گذاری بلندمدت در صورت‌های مالی طبقه‌بندی می‌کنند. فرض می‌کنیم انعکاس این سرمایه‌گذاری در سرفصل بلند مدت صحیح باشد، ‌این سوال پیش می‌آید که کاهش ارزش در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت چگونه باید شناسایی شود و حسابرسان در گزارش خود در این باره چگونه باید اظهار نظر کنند؟

به موجب استانداردهای حسابداری ایران و تفاسیر آن، از آنجایی که سرمایه‌گذاری بلند مدت با قصد نگهداشت برای مدت طولانی تحصیل می‌شود، ارزش بازار آن از نظر اندازه‌گیری سود و زیان دوره، به طور معمول مربوط تلقی نمی‌شود و در صورتی که این کاهش ارزش، دایمی‌تلقی شود و انتظار نرود که این کاهش ارزش در بلند مدت برگشت شود، باید برای آن ذخیره کاهش ارزش در نظر گرفت.

به موجب تفاسیر استانداردهای حسابداری، مسوولیت موقتی یا دایمی‌بودن کاهش ارزش سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت با مدیریت واحد سرمایه‌گذار است که برای این منظور ضروری است از نظر کارشناسان با صلاحیت استفاده شود. در صورت احراز دایمی ‌بودن کاهش در مبلغ دفتری سرمایه‌گذاری‌های

بلندمدت، ارزش سرمایه‌گذاری و در نتیجه مبلغ ذخیره کاهش ارزش آن، بر مبنای ارزش فعلی جریان‌های آتی وجوه نقد مورد انتظار از سرمایه‌گذاری تعیین می‌شود.حال ببینیم شرکت‌ها با این موضوع چگونه برخورد کرده‌اند؟

الف. برخی شرکت‌ها به موجب نظر هیات‌مدیره شرکت، اعلام داشته‌اند که این کاهش ارزش در سرمایه‌گذاری دایمی ‌نیست و بنابراین هیچ ذخیره‌ای در نظر نگرفته‌اند.

ب. برخی از شرکت‌ها با استفاده از کارشناسان مستقل اقدام به برآورد ارزش فعلی جریان‌های نقدی آتی وجوه نقد مورد انتظار شرکت‌ها کرده و از بابت تفاضل این مبلغ با بهای تمام شده سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت، اقدام به انعکاس ذخیره کاهش ارزش در صورت‌های مالی خود کرده‌اند. حال وقت آن می‌رسد که با نوع برخورد حسابرسان در این مورد توجه کنیم:

الف. در مورد شرکت‌هایی که ذخیره‌ای در نظر نگرفته‌اند: برخی حسابرسان هیچ عکس‌العملی در گزارش خود نشان نداده‌اند. برخی دیگر به درج یک بند پس از بند اظهار نظر اکتفا کرده‌اند و در آن اعلام داشته‌اند. «بهتر ‌بود شرکت‌ها از نظر کارشناسان با صلاحیت استفاده می‌کردند» و در عمل موضوع را در نوع اظهار نظر خود نسبت به صورت‌های مالی ملحوظ نکرده‌اند. برخی دیگر نیز موضوع را در گزارش حسابرسی مطرح و آن را در نوع اظهار نظر خود ملحوظ کرده‌اند.

ب. در مورد شرکت‌هایی که از کارشناسان مستقل استفاده کرده و به موجب آن اقدام به انعکاس ذخیره کاهش ارزش در صورت‌های مالی کرده‌اند، برخی حسابرسان هیچ موردی در گزارش حسابرسی خود عنوان نکرده‌اند و برخی نیز موضوع را پس از بند اظهار نظر در گزارش خود منعکس کرده‌اند با این مضمون که شرکت به استناد گزارش کارشناسان مستقل اقدام به انعکاس ذخیره کاهش ارزش سرمایه‌گذاری‌ها کرده است.

مساله‌ای که مورد توافق همه کارشناسان متخصص در حوزه اقتصادی، مالی و سرمایه‌گذاری است این که قیمت بازار سهام شرکت‌های بورسی حداقل در چند سال آینده به ارزش‌های آنها در اوایل سال ۱۳۸۴ بر نخواهد گشت زیرا قیمت‌های بازار در مقطع زمانی فوق به لحاظ ناکامل بودن و ناکارایی بازار سرمایه ایران بنابر تعاریف اقتصادی و مالی و تحقیقات انجام شده، بیانگر ارزش ذاتی شرکت‌ها نبوده و بنابراین این قیمت‌ها از اعتبار بالایی برخوردار نبوده است. گواه این امر نیز عدم دستیابی سرمایه‌گذاران به بازده‌های مورد انتظار آنها و در نتیجه کاهش ارزش سهام این شرکت‌ها حتی تا ۱۵‌درصد بهای خرید آنها بوده است. ادله فوق بیانگر این است که به طور قطع بخشی از تفاوت بهای‌تمام شده سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت با ارزش جاری بازار آنها نوعی کاهش ارزش دایمی‌است و شرکت‌ها ‌باید از این بابت ذخیره لازم را در حساب‌ها منظور کنند و عدم انجام این امر منجر به فقدان ویژگی مربوط بودن گزارشات مالی خواهد شد. بدیهی است حسابرسان نیز در این حالت و با توجه به اهمیت، باید موضوع را به عنوان بند در گزارش حسابرسی مطرح و اظهار نظر خود را بر این مبنا ارائه کنند.از سوی دیگر در صورت عدم وجود رویه‌ای یکنواخت چه در مورد احتساب ذخیره لازم از بابت آن بخش از سرمایه‌گذاری‌های بلند‌مدت که کاهش ارزش دایمی ‌تلقی می‌شود و عدم برخورد یکنواخت حسابرسان با این موضوع، قابلیت مقایسه صورت‌های مالی زیر سوال رفته و تصمیم‌هایی که سرمایه‌گذاران و سایر استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی بر اساس این اطلاعات اتخاذ می‌کنند، صحیح نخواهد بود.

به نظر می‌رسد دلیل اصلی بروز این مشکل، نارسایی در متن استاندارد حسابداری شماره ۱۵ در ارائه تعریفی مشخص از کاهش دایمی‌ در ارزش سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، چگونگی اندازه‌گیری آن و ویژگی‌های کارشناسانی که ‌باید در این مورد اظهار نظر کنند، است که حل آن مستلزم ارائه پیشنهادات و تصویب آن توسط مراجع مربوطه در سازمان حسابرسی به عنوان مرجع قانونی تدوین استانداردهای حسابداری است. انجام هر چه سریع‌تر این مهم منجر به یکنواختی نحوه عمل شرکت‌ها در این خصوص و قابلیت مقایسه بیشتر صورت‌های مالی خواهد بود.

به نظر می‌رسد سریع‌ترین راه برای حل این مشکل به خصوص برای شرکت‌هایی که سال مالی آنها منتهی به ۲۹/۱۲/۱۳۸۵ بوده و در طی روزهای آتی اقدام به تهیه و ارائه صورت‌های مالی می‌کنند، صدور دستورالعملی از سوی جامعه حسابداران رسمی‌ایران به اعضا به منظور ارائه رویه ای یکنواخت در مورد چگونگی برخورد با این موضوع در گزارش‌های حسابرسی آنان است.

*حسابدار رسمی‌و مدرس دانشگاه تهران

**کارشناس رسمی‌دادگستری و مدرس دانشگاه