در همایش «حسابداری و دنیای پرشتاب تغییرات» عنوان شد
هوش مصنوعی؛ فرصتی برای آینده‌نگر شدن حسابداری
هوش مصنوعی این روزها در شرکت‌های بزرگ دنیا در حال استفاده است و تقریبا در تمام کسبوکارها توانسته جایگزین خوبی برای تبدیل کارهای دستی، محاسباتی و کارهایی باشد که نیازمند تجزیه و تحلیل‌اند. حسابداری نیز از این قاعده مستثنی نیست و هوش مصنوعی در دنیای حسابداری هم تغییر و تحولات شگفت‌انگیزی را به وجود آورده است. هوش مصنوعی حسابداران را از انجام کارهای تکراری نجات می‌دهد و اموری را که لازم بوده دائم تکرار شود به صورت اتوماتیک انجام می‌دهد. بنابراین به حسابداران این امکان را می‌دهد که بیشتر به کسب تجربه بپردازند، مهارت‌های خود از جمله مشاوره‌های مالی و تحلیل داده‌های حسابداری را ارتقا دهند و به‌نوعی مهارت‌های استراتژیک و راهبردی خود را در زمینه حسابداری تقویت کنند. در همایش «حسابداری و دنیای پرشتاب تغییرات» که با کوشش موسسه علمی پژوهشی مالی‌سرا و انجمن مدیران مالی حرفه‌ای ایران برپا شد، کارشناسان به بررسی ابعاد مختلف موضوعات یادشده پرداختند.
گزارشگری پایداری؛ انقلابی در حسابداری
علی رحمانی، استاد حسابداری دانشگاه الزهرا، در همایش یادشده در خصوص «گزارشگری پایداری» به سخنرانی پرداخت و با اشاره به چهار نسل گزارشگری در حسابداری گفت: در نسل‌های ۱ تا ۳ به ترتیب روی جنبه مباشرت، حمایت از سرمایه‌گذاران خرد و تسهیل در اشتراک‌گذاری اطلاعات تاکید شده است؛ اما در نسل ۴ گزارشگری بر حمایت از ذینفعان تمرکز می‌شود. به عبارتی در نسل جدید گزارشگری، تمرکز روی گزارشگری پایداری و ارائه اطلاعات غیرمالی همراه با اطلاعات مالی است. در این نسل روی فناوری‌های نسل ۴، سفارشی‌سازی انبوه، بلاک‌چین و هوش مصنوعی تاکید می‌شود. محرک اصلی تقاضا برای اطلاعات پایداری در نسل ۴ گزارشگری، مواردی چون اقتصاد چرخشی، تغییر اقلیم و تبعات آن، نجات زمین، زیست سالم و الزام‌های قانونی است.
رحمانی در ادامه خاطرنشان کرد: توسعه محصولات و خدمات حسابداری از منظر ماتریس آنسوف نیز قابل‌بیان است. ماتریس آنسوف دارای ۴ بعد نفوذ در بازار، توسعه محصول، توسعه بازار و تنوع‌بخشی است. حرفه حسابداری اکنون در قسمت تنوع‌بخشی محصولات و خدماتش قرار داشته و سعی کرده با معرفی گزارشگری پایداری، حسابرسی رمزارزها، حسابرسی کلان‌داده و اطمینان‌بخشی پایداری، ارتباط بیشتری را با دنیای در حال تحول خود برقرار کند. به عبارتی دیگر گزارشگری پایداری انقلابی را در دانش و حرفه حسابداری پدید آورده است، به گونه‌ای که اکنون دیگر حسابداری را نمی‌توان صرفا در تعریف زبان تجارت یا یک دانش فنی محدود کرد.
وی ادامه داد: در تعریف جدیدی که از حسابداری در مجله «بررسی حسابداری استرالیا» توسط کارنیگی و همکاران ارائه شده، بیان شده است: «حسابداری یک رویه فنی، اجتماعی و اخلاقی است که به استفاده پایدار از منابع و پاسخگویی مناسب به ذینفعان برای امکان شکوفایی سازمان‌ها، مردم و طبیعت مربوط می‌شود.»
رحمانی خاطرنشان کرد: با وجود تنوع‌بخشی که در محصولات و خدمات حسابداری رخ داده، هنوز حرفه حسابداری ایران با تغییرات جهانی رخ‌داده همگام نشده، گرچه اقدامات خوبی در این زمینه صورت گرفته است. هم‌اکنون درخواست‌ها برای اتصال بین گزارشگری مالی و پایداری افزون شده است، به گونه‌ای که گروه مشاوره گزارشگری مالی اروپا در پروژه جدید خود در حال کار روی این موضوع است و بنیاد IFRS نیز اقدامات ارزشمندی را انجام داده و هم‌اکنون بر مبنای استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی چون استاندارد املاک، ماشین‌آلات و تجهیزات، دارایی‌های نامشهود، مالیات بر درآمد، کاهش ارزش دارایی‌ها و سایر استانداردها می‌توان افشای آثار موضوعات مرتبط با اقلیم بر صورت‌های مالی را ترسیم کرد و از طرف دیگر افشاهای پایداری مبتنی بر این اقلام شده است.
الزام شرکت‌های بورسی به ارائه گزارش پایداری
مدیرعامل پیشین بورس اوراق بهادار تهران سپس به اقدامات انجام‌شده در خصوص گزارشگری پایداری در کشورمان اشاره کرد و گفت: فصل ۶ دستورالعمل جدید حاکمیت شرکتی منتشرشده توسط سازمان بورس اوراق بهادار در سال ۱۴۰۱ به گزارشگری پایداری اختصاص دارد و شرکت‌ها ملزم هستند اطلاعات مالی، اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی را در گزارش هیات‌مدیره و گزارش تفسیری و حتی در قالب یک گزارش مستقل ارائه کنند. وی با اشاره به اینکه بسیاری از اطلاعاتی که شرکت‌ها باید طبق دستورالعمل جدید در گزارش فعالیت هیات‌مدیره در سرفصل گزارشگری پایداری منتشر کنند، در قوانین و مقررات فعلی ایران هست و گزارشگری پایداری امکان می‌دهد شرکت‌ها عملکرد خود را در انجام این مقررات گزارش کنند و این افشاها زمینه نظارت بر عملکرد پایداری شرکت‌ها را فراهم می‌کنند.
گزارشگری پایداری کمک می‌کند که شرکت‌ها حتی میزان تعهد خود به اجرای قوانین و مقررات و اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران را به نمایش گذارند. این مدرس دانشگاه به عنوان نمونه به قوانین و مقررات مختلف و مرتبط اشاره کرد که شامل اصل ۵۰ قانون اساسی در مورد محیط‌زیست و سیاست‌های کلی نظام در این خصوص، قانون هوای پاک، قانون ایمنی و بهداشت محیط کار و قانون کار و رعایت حقوق مصرف‌کننده، قانون سلامت اداری، و نیز رقابت سالم می‌شود و در گزارشگری پایداری بر تمام آنها تاکید می‌شود. به‌تازگی فدراسیون جهانی حسابداران به استناد همین گزارش‌ها، توانسته است میزان جدیت و اقدام شرکت‌ها در مبارزه با فساد و رشوه را استخراج و گزارشی تهیه کند. از این لحاظ این گزارش‌ها هم در جنبه مدیریتی و راهبردی، هم جنبه کنترل ریسک، هم جنبه نظارتی و رعایت حقوق ذینفعان، و هم در تصمیمات کلان و بنگاه می‌تواند مبنا قرار گیرد.
رحمانی انگیزه‌های ارائه گزارش پایداری را مواردی چون بهبود شفافیت، پیشرفت و اصلاح در عملکرد عملیاتی، مدیریت ریسک، مدیریت ارزش و نیز فرآیندها و رعایت الزامات قانونی دانست و بیان کرد: اهمیت پرداختن به مسائل پایداری موجب شده است که سازمان‌های مختلف بین‌المللی به تدوین استانداردهای پایداری بپردازند. ازجمله این استانداردها می‌توان به استانداردهای گروه مشاوره گزارشگری مالی اروپا، ابتکار گزارشگری جهان و هیات استانداردهای حسابداری پایداری ایالات‌متحده و بنیاد IFRS اشاره کرد. وی با اشاره به ترجمه استانداردهای پایداری بنیاد IFRS توسط سازمان حسابرسی در کشورمان، آن را در زمره اقدامات قابل‌تحسین قلمداد کرده و تاکید کرد که هنوز اقدامات بسیاری وجود دارد که باید انجام شود.
رحمانی سپس بر لزوم بازتعریف نقش‌ها و وظایف مدیران مالی و حسابداری در سازمان‌ها تاکید کرد و گفت: در دهه اخیر همگام با تحولات رخ‌داده در نسل‌های مختلف گزارشگری، وظایف مدیران مالی نیز تغییر کرده است. مدیران مالی باید سعی در ارائه اطلاعات آینده‌نگر داشته و در تصمیمات و استراتژی‌های کسب‌وکار، معیارهای زیست‌محیطی، اجتماعی و راهبری را همگام با معیارهای اقتصادی و مالی لحاظ کنند. با ورود هوش مصنوعی و تحلیل‌شناسی داده، تخصص حسابداران در مباحث فناوری اطلاعاتی نیز بیشتر شده است و مدیران مالی باید از این فرصت‌ها استفاده کنند. وی در پایان گفت: گزارشگری نوین، فرصتی برای حسابداران است تا نقش خود را در حاکمیت شرکتی بهبود بخشند و در کنار سودآوری، به محیط زیست و مردم توجه بیشتری داشته و برای نجات زمین نقش موثری بر عهده گیرند.
کاربرد تحلیل‌شناسی داده‌ها در حسابرسی و کشف تقلب
امیر مرادی، پژوهشگر حوزه حسابداری، دیگر سخنران همایش یادشده بود که با اشاره به تحولات این حوزه گفت: در سالیان اخیر، حسابداری و حسابرسی از دو بعد موضوع‌شناختی و روش‌شناختی، تغییرات سرنوشت‌سازی را تجربه می‌کند. در بعد نخست، شاهد گسترش قلمرو موضوعی حسابداری از رویکرد سهامدارسالار در مرزهای سنتی مالی به رویکرد ذینفع‌مدار در قلمرو محیطی-اجتماعی هستیم. از بعد دیگر، در سایه ظهور کلان‌داده‌ها و توسعه فناوری‌های نوین نظیر اینترنت اشیا، رایانش ابری، و به‌خصوص پیشرفتهای هوش مصنوعی و خودکارسازی رباتیک فرایندها، محیط بیرونی و درونی کسبوکارها در سطح جهان، دستخوش تغییرات قابل‌توجهی شده؛ تا جایی که زنجیره ارزش بنگاه‌ها در حال بازتعریف حول محور داده‌هاست.
به تبع این تحولات، ابزارها و روش‌های حسابداری و حسابرسی نیز در راستای سازگاری با شرایط جدید و تامین نیازهای اطلاعاتی ذینفعان، در حال گذار به نسل چهارم است. وی افزود: به طور خاص، فناوری‌های نوظهوری مثل هوش مصنوعی، فرصت‌های جدیدی برای حل برخی از مهم‌ترین مسائل حسابرسی، یعنی ارزیابی ریسک و کشف تقلب، فراهم کرده است. افزایش حجم و تنوع داده‌های مورد رسیدگی در کنار الگوهای جدید تقلب، به‌ویژه در بنگاه‌های پرتراکنش و صنعت‌هایی نظیر بانکداری و تجارت الکترونیک، عملا روش‌های سنتی حسابرسی و کشف تقلب را که بیشتر بر نمونه‌گیری و آزمون‌های قاعده‌محور متکی است، از دور خارج کرده و در چنین شرایطی، ابزارها و روش‌های تحلیلی پیشرفته کشف تقلب که با عنوان تحلیل‌شناسی تقلب از آن یاد می‌شود، تنها راه‌حل فراروی حسابرسان و بازرسان تقلب در حوزه ارزیابی ریسک، پیشگیری و کشف تقلب خواهد بود.
این مدرس دانشگاه توضیح داد: تحلیل‌شناسی تقلب شامل طیفی از روش‌ها و فنون تجزیه و تحلیل است که با کمک علوم محاسباتی مختلف و از جمله هوش مصنوعی و سازگار با کلان‌داده‌ها، به عنوان ابزار حسابرسان و بازرسان تقلب در شناسایی گونه‌های پیچیده‌تر تقلب یا ناهنجاری عمل می‌کند. مرادی در ادامه به تلاشهای بین‌المللی در این حوزه اشاره کرد و گفت: یکی از دستاوردهای حاصل از مجموعه اقدامات چهار موسسه بزرگ حسابرسی دنیا، تولید و به‌کارگیری نرم‌افزارهای تحلیلی پیشرفتهای است که ضمن برخورداری از تکنیک‌ها و روش‌های مختلف (از جمله الگوریتم‌های یادگیری ماشین) و همچنین بهره‌مندی از قابلیت‌های مصورسازی داده‌ها، امکان الگویابی و رفتارشناسی داده‌های مورد رسیدگی را در راستای ایفای مسوولیت‌های حسابرس شامل اجرای رویه‌های تحلیلی و ارزیابی ریسک فراهم می‌سازد.
وی سپس گفت: اما در ایران، شکاف فناوری در صنعت حسابرسی و نظارت مالی نسبتا عمیق است. هرچند طی سال‌های اخیر، گام‌های امیدوارکننده‌ای در راستای توسعه حسابرسی رایانه‌ای توسط سازمان حسابرسی، برخی موسسات حسابرسی و شرکت‌های نرم‌افزاری برداشته شده که به ارائه راهکارهای نرم‌افزاری و بیشتر در قالب کاربرگ الکترونیک و مدیریت بودجه منتج شده است. اما به نظر می‌رسد فضای عمومی حرفه حسابرسی، هنوز آگاهی و آمادگی لازم برای پذیرش فناوری‌های نوین را پیدا نکرده است. از این‌رو، علاوه بر اقدامات عملیاتی، تلاشهای ترویجی برای دانش‌افزایی و آگاهی‌بخشی به حسابرسان، نهادهای استانداردگذار و ذینفعان نسبت به مزایا و فرصت‌های فناوری‌های نوین در عملیات حسابرسی و کشف تقلب، ضرورتی است که توجه بیشتری را از سوی دانشگاه و حرفه طلب می‌کند. مرادی در پایان گفت: حفظ و تقویت اعتماد عمومی، ثبات بازار و سلامت اقتصاد در گرو توفیق حرفه حسابرسی در ایفای نقش بی‌بدیل خود یعنی اطمینان‌بخشی است و این مهم محقق نخواهد شد مگر از رهگذر تجهیز حسابرسان به دانش و ابزارهای تحلیل‌شناسی داده‌ها.
انقلاب صنعتی جدید
امید فرجی، دبیر همایش یادشده، نیز مباحثی را در خصوص پیشرفتهای فناوری و تاثیر آن بر حسابداری مدیریت مطرح کرد و گفت: پیشرفتهای اخیر در حوزه فناوری، انقلابی را در حوزه تولید ایجاد کرده است. همان‌گونه که انقلاب‌های صنعتی سه بار در سه قرن گذشته رخ داده‌اند که شامل اتوماسیون (انقلاب صنعتی اول)، استفاده گسترده از انرژی الکتریکی (انقلاب صنعتی دوم) و دیجیتالی شدن (انقلاب صنعتی سوم) است. وی توضیح داد: اکنون پیشرفتهای رخ‌داده در حسگرها، سیستم‌های سایبری فیزیکی (CPS)، اینترنت اشیا (IoT)، هوش مصنوعی (AI)، محاسبات ابری، بلاک‌چین و کارخانه‌های هوشمند، انقلاب صنعتی جدیدی ایجاد کرده است که این پیشرفت‌ها، نه‌تنها محیط تولید را تغییر می‌دهد، بلکه با افزایش اتصالات و ارتباطات بین چندین شریک تجاری، مشتریان، تولیدکنندگان و همچنین ماشین‌آلات و انسان‌ها، بر زنجیره ارزش تاثیر می‌گذارد.
این مدرس دانشگاه تهران سپس گفت: این موضوع تاثیر عمیقی بر حرفه حسابداری مدیریت خواهد داشت که از آن تحت عنوان حسابداری مدیریت۴ یاد می‌شود و بیشتر بر حمایت از تصمیم‌گیری‌های مالی، کنترل بودجه‌بندی و مدیریت عوامل کلیدی مالی و عملیاتی یک شرکت از طریق تجزیه و تحلیل پیچیده تراکنش‌های تجاری متمرکز است. فرجی با اشاره به چهار وظیفه اصلی حسابداری مدیریت۴ گفت: جمع‌آوری به‌موقع داده‌ها از منابع جدید، ایجاد مدل داده یکپارچه برای کشف الگوها و روابط بین منابع متعدد، افزایش هوش برای تسهیل وظایف و عملکرد حسابداران مدیریت در محیطی با فناوری و نظارت و کنترل مستمر و اقدامات به‌موقع مهم‌ترین نکات در حسابداری مدیریت۴ هستند.
