آینده سرمایه‌گذاری بلندمدت در ایران به کدام‌سو میرود؟
چشم اسفندیار بورس
بازتاب مداخله در رفتار سرمایه‌گذار
بورس اوراق‌بهادار تهران تحت‌تاثیر ابهامات و فشارهای اقتصادی و سیاسی روزهای خوشی را تجربه نمی‌کند، از این‌رو بازار یادشده این روزها به‌رغم رشد ۲۹/ ۰درصدی شاخص‌کل طی روز دوشنبه همچنان در ریل رکودی روزهای اخیر در نوسان است. بررسی آمار معاملاتی اکنون ارزش معاملات خرد سهام در سطوح پایینی قرار دارد و خروج سرمایه سهامداران خرد از گردونه معاملات بورس با دوام و پایدار است. این وضعیت در حالی ادامه دارد که بورس در جدال با ناامیدی‌‌‌‌‌‌‌ها به‌سر می‌برد و خبری از بهبود شرایط نیست. در چنین شرایطی اغلب سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران به اخبار منفی منتشرشده در بازار واکنش چندبرابری نشان داده و بازار را با شوک هیجانی مواجه می‌کنند؛ این در حالی است که اغلب سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران به وضعیت بنیادی مطلوب شرکت‌ها چندان توجهی ندارند و گوششان بدهکار صحبت‌های کارشناسان نیست و امیدی به کسب بازدهی از این بازار ندارند. چشم‌‌‌‌‌‌‌انداز مبهم بورس‌‌‌‌‌‌‌بازان از روند معاملاتی بازار سهام اعتماد آنها نسبت به بازار را بیش از پیش کاهش داده است، به‌گونه‌‌‌‌‌‌‌ای که بسیاری از سهامداران تحت‌تاثیر این ابهامات و با به حداقل رسیدن اعتماد و امنیت سرمایه‌گذاری در بورس یا تصمیم به ترک بازار سرمایه دارند یا از سرمایه‌گذاری در بازار مذکور صرف‌نظر کرده و در جست‌وجوی بازاری امن‌‌‌‌‌‌‌تر به سایر بازارهای موازی کوچ کرده‌‌‌‌‌‌‌اند.
به‌طور کلی تند باد ابهامات در بورس، ادامه‌‌‌‌‌‌‌دار شدن روندهای تورمی، نوسان نرخ ارز در کنار طولانی‌شدن مذاکرات احیای برجام، بازار و فعالان را در بلاتکلیفی و سردرگمی قرار داده است. از طرفی، دخالت سیاستگذاران به بهانه حمایت از بازار سهام، تصمیمات غیرمنطقی و خلق‌‌‌‌‌‌‌الساعه موجبات تعمیق رکود در بازار را فراهم کرده است، با این‌وجود به‌رغم وضعیت نامطلوب فعلی، دخالت‌‌‌‌‌‌‌ها همچنان پایدار است، به‌گونه‌ای‌که مسائل و مشکلات بازار سهام همچنان حل‌نشده باقی‌مانده و اتخاذ هر تصمیم جدیدی از جانب سیاستگذاران به‌جای آنکه شرایط را بهتر کند، تنها به شرایط فعلی دامن می‌زند. مذاکرات طولانی احیای برجام از مهم‌ترین مسائلی است که با افزایش ابهام و نااطمینانی در بستر معلاملات بورس، بسیاری از صاحبان سرمایه را از دور معاملات خارج کرده است. درحالی‌که به‌نظر می‌رسد با مشخص‌شدن نتایج مذاکرات، بورس اوراق‌بهادار تهران روند اصلی خود را پیدا کند و به‌تبع آن سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران با اطمینان‌خاطر بیشتری سرمایه خود را وارد این بازار کنند، ضمن اینکه ادامه‌‌‌‌‌‌‌دار شدن روند فعلی بازار سهام و نامشخص‌بودن شرایط بیش از پیش بر گمراهی و سردرگمی سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران افزوده است، به‌همین‌دلیل اغلب سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران دیگر بازار سرمایه را فضای مناسبی برای سرمایه‌گذاری نمی‌‌‌‌‌‌‌دانند و در جست‌وجوی بازاری با ریسک کمتر به بازارهای پرطرفدار طلا ، ارز و بعضا خودرو و مسکن کوچ کرده‌‌‌‌‌‌‌اند، اما در شرایط فعلی هم بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که با ارتقای دانش مالی و کسب شناخت از بازارهای مالی می‌توان بازدهی مناسبی از بازار سهام به‌دست آورد و همچنین با داشتن استراتژی مناسب می‌توان همگام با تورم بازدهی مناسبی از بازار کسب کرد و دارایی خود را در برابر تورم حفظ کرد.
به اعتقاد این دسته از کارشناسان مشکل این روزهای بازار، عدم‌ارزندگی نیست؛ چراکه بازار در ارزنده‌‌‌‌‌‌‌ترین حالت خود قرار دارد، مشکل نااطمینانی‌‌‌‌‌‌‌ها و ابهاماتی است که منجر به کاهش نقدینگی در بازار شده و سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران را از سرمایه‌گذاری در بازار سهام دلسرد کرده است اما اگر سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران استراتژی مناسبی برای سرمایه‌گذاری در بورس داشته باشند، بازار سهام می‌تواند به‌عنوان سپر تورمی انتخاب مناسبی برای آنها برای در امان‌ماندن از تورم باشد، اما به‌نظر می‌رسد که سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران توجهی به وضعیت مطلوب شرکت‌ها و صحبت‌های کارشناسان ندارند و با خرید کالاهای بادوام و سرمایه‌گذاری در سایر بازارها در تلاشند تا سرمایه‌گذاری در بازاری امن همگام با تورم حرکت کرده و بازدهی مناسبی کسب کنند.
بحران سرمایه‌گذاری در ایران
اتخاذ تصمیمات نادرست تمامی ندارد و اوضاع سرمایه‌گذاری نه‌تنها در بازار سهام بلکه در تمامی بازارهای مالی رو به افول است. برای مثال سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران حوزه معدن با مسائل و معضلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند و شرایط سرمایه‌گذاری در آن را دشوار کرده است، به‌طوری که حجت‌‌‌‌‌‌‌الله فیروزی، عضو ناظر مجلس در شورای‌عالی معادن بیان می‌کند: «حوزه معدن ظرفیت اشتغال‌‌‌‌‌‌‌زایی بسیاری دارد اما با وجود تاکیدات مقام معظم رهبری تاکنون مورد‌توجه جدی مسوولان کشور قرار نگرفته و کارهای بنیادی برای آن انجام نشده که اصلی‌ترین عامل استفاده‌نشدن حداکثری از این ظرفیت خدادادی به نبود ماشین‌آلات به‌روز در عین وابسته‌بودن به واردات ماشین‌آلات برمی‌گردد.» با تعمیم چنین شرایطی که تکنولوژی و ماشین‌آلات موردنیاز بخش‌های مختلف اقتصادی کشور در دسترسشان قرار ندارد و روند پرشتاب تورمی نیز در اقتصاد کشور پایدار است، مشخص می‌شود که شرایط سرمایه‌گذاری در کشور وخیم‌‌‌‌‌‌‌تر از آن چیزی است که تصور می‌شود. به‌رغم اینکه با پیشرفت علم اقتصاد، مساله تورم تا حد زیادی قابل‌کنترل شده و اغلب کشورها به‌راحتی تورم اقتصاد خود را کنترل می‌کنند، حدود پنج دهه است که ایران با داشتن تورم‌های دو رقمی درگیر این بیماری مزمن است. این‌چنین شرایطی تمامی ابعاد اقتصادی کشور را تحت‌تاثیر قرار داده و سرمایه‌گذاری در کشور را چالشی کرده است، به‌گونه‌ای‌که میانگین سرمایه‌گذاری در کشور نزدیک به یک دهه است که به سمت صفر میل کرده است؛ این در حالی است که سرمایه‌گذاری از عوامل مهم و کلیدی برای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی کشور است. در نگاهی دقیق‌‌‌‌‌‌‌تر با توجه به آمارهای منتشرشده توسط بانک مرکزی مشخص می‌شود که در سال۱۳۹۸ رقم استهلاک سرمایه از سرمایه‌گذاری سبقت گرفته است. این موضوع اتفاقی ناگوار برای کلیت اقتصاد ایران است که حتی در زمان جنگ هم شاهد آن نبودیم.
مشکلات منابع تامین‌مالی، ناچیز بودن بهره‌‌‌‌‌‌‌وری سرمایه و بازگشت تحریم‌های آمریکا از مهم‌ترین عواملی است که تشکیل سرمایه ثابت ناخالص را با چالش همراه کرده است، به‌طوری که شاخص نماگرهای اقتصادی نشان می‌دهد که خروج سرمایه از ایران همواره پایدار است و ماهانه بیش از یک‌میلیارد دلار از منابع ارزش کشور بدون آورده اقتصادی از کشور خارج شده و اغلب صرف خرید املاک و کالا در کشورهای خارجی می‌شود.
اکثر کارشناسان معتقدند عدم‌ثبات اقتصادی، دستکاری در نرخ ارز، روند پرشتاب تورم و قوانین و محدودیت‌های مختلف مهم‌ترین دلایلی است که سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران را به سرمایه‌گذاری در کشورهای دیگر متمایل می‌کند. این در حالی است که برای خروج سرمایه از کشور، افراد ریال خود در داخل کشور را به منابع ارزی قابل‌استفاده در خارج از کشور تبدیل می‌کنند و به‌تبع آن با افزایش تقاضا در بازار ارز، این بازار نیز از تعادل خارج شده و با تلاطم و نوسان مواجه می‌شود. از طرفی بیش از یک دهه است که ایران با تحریم‌های مالی آمریکا مواجه است و تحت‌تاثیر چنین شرایطی منابع ارزی کشور به‌شدت محدود شده و دسترسی به این منابع نیز دشوار و حتی در مواردی غیرممکن شده است. در چنین شرایطی سرمایه‌گذاری دولت نیز سقوط کرده است و خبری از احداث و توسعه طرح‌ها و پروژه‌‌‌‌‌‌‌های عمرانی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیست، ضمن اینکه تعداد طرح‌های عمرانی نیمه‌‌‌‌‌‌‌کاره در کشور بسیار است و منابع کافی برای تکمیل آنها وجود ندارد. به‌طور کلی بررسی‌‌‌‌‌‌‌های صورت‌گرفته در حوزه سرمایه‌گذاری بخش‌های مختلف اقتصادی نشان می‌دهد که زیرساخت‌های کشور به سمت فرسودگی قدم می‌‌‌‌‌‌‌بردارند و با توجه به میزان ناچیز سرمایه‌گذاری‌‌‌‌‌‌‌ها امکان نوسازی و حتی بازسازی در اقتصاد وجود ندارد.
کاسته‌شدن از سرعت رشد سرمایه‌گذاری موجب‌شده تا استهلاک سرمایه‌گذاری قبلی با سرمایه‌گذاری‌‌‌‌‌‌‌ها جدید برابری کند و فاصله میان آنها تا حد زیادی از بین برود. در این میان، با گسترش فقر و همچنین تحت‌تاثیر تحریم‌های سیاسی و اقتصادی مقدار تولید و فروش اغلب صنایع افزایشی نداشته و بعضا با رکود همراه شده‌‌‌‌‌‌‌اند و به‌دنبال آن بهره‌‌‌‌‌‌‌وری نیز تا حد زیادی کاهش یافته است، به‌عبارتی دیگر در شرایط نامناسب کنونی افراد منابع کافی برای تامین کالاها و بعضا نیازهای اساسی خود را ندارند و در ادامه روند رکودی تقاضا در بازار به‌شدت کاهش یافته و میزان تولید و فروش شرکت‌ها را تحت‌تاثیر قرار داده است. در چنین شرایطی بازار سهام نیز همچون سایر بازارهای مالی حال خوبی ندارد و بعضا شرایط سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاران آن سخت‌‌‌‌‌‌‌تر است.
نبض آمار
بورس اوراق‌بهادار تهران در یک ساعت ابتدایی معاملات روز دوشنبه در مداری صعودی قرار داشت و ارزش معاملات خرد سهام نیز تا ساعت مذکور حدود ۶۳۰ میلیارد‌تومان بوده است. نهایتا نماگر اصلی تالار شیشه‌‌‌‌‌‌‌ای پس از افت نسبتا سنگین روز یکشنبه با رشد ۲۹/ ۰درصدی همراه شد، به‌گونه‌ای‌که شاخص مزبور تا محدوده یک‌میلیون و ۴۲۷هزار واحد صعود کرد. نماگر هم‌وزن تالار نیز با رشد ۱/ ۰درصدی در سطح ۳۸۶هزار واحد قرار گرفت. اما ارزش معاملات خرد سهام مجددا به سطحی پایین‌تر از دو‌هزار میلیارد‌تومان سقوط کرد و عدد هزار و ۲۰۳میلیارد‌تومان را ثبت کرد. از طرفی با پایداری روند خروج پول از بازار سرمایه، بورس در روز دوشنبه نیز خروج پول ۲۳۲میلیارد‌تومانی سهامداران خرد را شاهد بود. در این روز افزایش نسبی قیمت‌ها در نمادهایی همچون «خگستر»، «خودرو» و «خساپا» توانست بر جهت‌‌‌‌‌‌‌گیری نماگر یادشده موثر باشد، با این‌حال همان‌طور که اشاره شد برآیند دادوستدهای میان خریداران و فروشندگان به حدی نبود که جهتی مشخص به شاخص‌کل بدهد و روند بازار را مشخص کند و صرفا حواشی مثبت مخابره‌شده به بازار پیرامون عرضه خودرو در بورس‌کالا خودرویی‌‌‌‌‌‌‌ها را در مداری صعودی قرار داد و سایر نمادها نیز پس از اصلاحات روزهای اخیر نسبتا تعدیل شدند و رشد کمی را به ثبت رساندند.
