پنج ناکارآمدی «کنکور بورس»

دنیای اقتصاد - هدیه لطفی: یکی ‌از شروط استخدام در نهادهای مالی بازار سرمایه، دارا بودن مدارک حرفه‌ای و گواهینامه‌های سازمان بورس و اوراق بهادار است. طبق مصوبه سازمان بورس و اوراق بهادار، کلیه نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه و همچنین شرکت‌هایی که تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کنند، برای برخی سمت‌های سازمانی خود ملزم به استخدام دارندگان گواهینامه‌های حرفه‌ای بازار سرمایه هستند. مطابق با گزارش‌های موجود تا کنون ۱۴ هزار نفر موفق به دریافت گواهینامه‌های حرفه‌ای از مجموع ۹سرفصل موجود شده‌اند. اما اینکه چه تعداد از این افراد در نهاد‌های مالی بازار سرمایه از جمله شرکت‌های کارگزاری (با حدود۱۲۰۰)شعبه در سراسر کشور به‌طور واقعی به‌کار گمارده شده‌اند، سوالات زیادی را به همراه دارد چرا که استخدام این افراد در نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه چندان زیاد نیست. در واقع هیچ تضمینی برای استخدام دارندگان مدارک مزبور وجود ندارد. به عبارت دیگر دارا بودن این گواهینامه‌ها شرط لازم است نه کافی! شاید به این دلیل که برخی از دارندگان مدارک حرفه‌ای بازار، هیچ تجربه‌ای از فعالیت در بازار سرمایه ندارند. دلیل دیگر نیز شاید از این موضوع نشات بگیرد که برخی از مدیران از همان کارمندان مشغول به‌کار در نهادهای مالی مرتبط با بازار سرمایه، تقاضای مدرک بورسی می‌کنند و از این رو دیگر نوبت به استخدام دیگر افراد نمی‌رسد. آزمون‌های حرفه‌ای بازار سرمایه که از آن به‌عنوان «کنکور بورس» یاد می‌شود اگر چه نکات مثبتی را برای بازار به‌همراه داشته است و توانسته تا حد زیادی دغدغه متولیان بازار سرمایه برای استاندارد‌سازی برخی سمت‌ها در نهادهای مالی را برطرف کند، اما همچنان ناکارآمدی‌های زیادی نیز دارند. ناکارآمدی‌هایی چون تمدید هر دو سال یک‌بار، عدم کاربرد در بورس‌های بین‌المللی، مدرک‌گرایی، در نظر نگرفتن اخلاق و اعتمادپذیری و نبود کارآیی بین‌رشته‌ای از جمله این موارد است.

مزایا و معایب مدارک حرفه‌ای بازار سرمایه

سازمان بورس هدف از آزمون گواهینامه‌های حرفه‌ای بازار سرمایه را ارتقای سطح تحلیل، دانش تخصصی و صلاحیت حرفه‌ای فعالان بازار سرمایه در راستای ایجاد بازاری کارآمد و شفاف و حرفه‌ای می‌داند. همچنین تعیین استانداردهای صلاحیت حرفه‌ای لازم برای فعالیت در نهادهای مالی، نظارت بر فعالیت دارندگان گواهینامه‌های حرفه‌ای و تدوین اصول اخلاقی حرفه ای، تهیه بانک اطلاعاتی دارندگان گواهینامه‌های حرفه‌ای و فراهم آوردن فرصت‌های آموزشی و شغلی برای آنها از دیگر اهداف این سازمان است. سازمان بورس معتقد است این گواهینامه‌ها دربرگیرنده مزایای متنوعی برای داوطلب، کارفرما و جامعه است. این گواهینامه‌ها کسب صلاحیت حرفه‌ای در بین فعالان بازار سرمایه، کسب مزیت رقابتی و بهبود در دورنما و پویایی شغلی، امکان فرصت دستیابی به برخی جایگاه‌های خاص شغلی برای متقاضی شرکت در این آزمون‌ها را در پی دارد. این در حالی است که طبق نظر افراد مرتبط با این موضوع، دارندگان مدارک و فعالان بازار ایراداتی به این مدارک عنوان داشته‌اند:

تمدید هر دو سال یک‌بار: در گام نخست مشکل در تمدید هر دو سال یک‌بار این مدارک است. این گواهینامه‌ها پس از گذشت دو سال، باید مجدد تمدید شوند و برای این منظور فرد دارنده گواهینامه باید دوباره یا در کلاس‌های آموزشی که برای آمادگی در این آزمون‌ها برگزار می‌شود، شرکت کند یا به‌طور شخصی به مطالعه محتوای دروس بپردازد. سختی این امر با در نظر گرفتن سن ۵۰ ساله فرد متقاضی که خود شرکت در یک نهاد مالی مرتبط است، نمود بیشتری دارد (در این میان به نظر می‌رسد تمدید گواهینامه‌های مزبور مزیتی که داشته توانسته سود سرشاری را به جیب مجریان برگزاری این دوره‌ها سرازیر کند). البته این موضوع که باید این افراد با ابزارهای نوین مالی و قوانین جدید آشنایی داشته باشند، امری ضروری است که باید تهمیداتی برای عملی کردن آن اندیشید.

عدم کاربرد در بورس‌های بین‌المللی: هر چند برخی افراد گواهینامه‌های حرفه‌ای سازمان بورس را با مدارک «تحلیلگر خبره مالی و سرمایه‌گذاری» یا همان CFA در یک رده می‌دانند، اما این آزمون‌ها نه تنها از سطح یکسان بودن سوالات و مفاهیم در یک حد نیست، بلکه هیچ اعتباری در بازارهای مالی دنیا نیز ندارد.

مدرک‌گرایی: مدرک‌گرایی نیز یکی دیگر از معضلات و پیامدهای این آزمون‌هاست. این موضوع در انتصاب مدیران عامل به‌ویژه در شرکت‌های کارگزاری بیشتر قابل مشاهده است. این موضوع سبب ورود افرادی به صنعت کارگزاری صرفا با تعدد این مدرک‌ها شده که با این صنعت بیگانه هستند.

عدم لحاظ کردن اخلاق و اعتمادپذیری: در این میان اخلاق و اعتمادپذیری در استخدام افراد به عنوان دو رکن اساسی در این مدارک لحاظ نشده است. هر چند در گذشته شرط استخدام دارندگان مدارک، گذراندن ۲سال کارآموزی بود، اما در حال حاضر این شرط دیگر وجود ندارد و افراد جدید بدون هیچ سابقه فعالیت در این بازار و عدم بهره‌مندی از اخلاق حرفه‌ای، به فعالیت در نهادهای مالی به‌ویژه در سمت مدیریتی قرار می‌گیرند.

نبود کارآیی بین‌رشته‌ای: مدارک مزبور کارآیی بین رشته‌ای ندارد. به‌طور مثال دیگر مراکز علمی معتبر هیچ اهمیتی به این مدارک نمی‌دهند. به این ترتیب فردی با داشتن تمامی مدارک مزبور و صرف وقت و هزینه بالا برای دریافت آنها، باز باید برای دریافت مدارک تحصیلی به‌طور مثال در سطح فوق‌لیسانس، آن هم در رشته مرتبط، اقدام به شرکت در آزمون‌های دانشگاهی کند.

نگاهی به روند آزمون‌ها

در این میان رئیس مرکز آموزش سازمان بورس و اوراق بهادار به بررسی روند برگزاری آزمون‌های بازار سرمایه طی سال‌های اخیر پرداخت و با اشاره به این مطلب که تا سال ۸۹ آزمون‌های بازار سرمایه تنها ۵ عنوان آزمون بوده است، گفت: در سال ۹۰ و با توجه به نیاز بازار سرمایه، اداره آموزش و امور گواهینامه‌های حرفه‌ای اقدام به تغییر عناوین آزمون‌ها و استاندارد کردن سرفصل‌های آزمون کرد. شاهین احمدی در ادامه افزود: پس از تایید کمیته گواهینامه‌های حرفه‌ای بازار سرمایه و تصویب هیات‌مدیره وقت سازمان بورس و اوراق بهادار، از مردادماه همان سال آزمون‌های حرفه‌ای بازار سرمایه با عناوین جدید برگزار شد؛ آزمون‌های ۹ گانه جدید عبارت بودند از: اصول بازار سرمایه، معامله‌گری اوراق تامین مالی، معامله‌گری بورس کالا، معامله‌گری ابزار مشتقه، کارشناسی عرضه و پذیرش، مدیریت نهادهای بازار سرمایه، تحلیلگری بازار سرمایه، ارزشیابی اوراق بهادار و مدیریت سبد اوراق بهادار. احمدی در ادامه افزود: با توجه به نیاز بازار سرمایه و همچنین تقاضا برای دریافت مدارک حرفه‌ای بازار سرمایه، آزمون‌ها دو بار در سال و به صورت قلم و کاغذی در تهران و برخی مراکز استان‌ها برگزار می‌شود. وی در ادامه افزود: از سال ۹۳ تا کنون و با تصویب هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، آزمون‌های معامله‌گری اوراق تامین مالی، معامله‌گری بورس کالا و معامله‌گری ابزار مشتقه، با یکدیگر تلفیق و تحت عنوان آزمون معامله‌گری بازار سرمایه برگزار شده است.

الکترونیکی شدن آزمون‌ها

رئیس مرکز آموزش سازمان بورس و اوراق بهادار در ادامه به تشکیل استراتژی جدید سازمان بورس مبنی بر حرکت به سمت الکترونیکی شدن آزمون‌ها از سال ۹۲ اشاره کرد و گفت: با توجه به راهبرد سازمان بورس و اوراق بهادار در الکترونیک برگزار کردن این آزمون‌ها، از سال ۹۲ شاهد برگزاری این امتحانات به‌صورت الکترونیکی بودیم. تا کنون بیش از ۱۵۰ آزمون به این روش برگزار شده است. احمدی در ادامه تاکید کرد: تا کنون به جز آزمون اصول بازار سرمایه که متقاضیان بسیار زیادی نسبت به سایر آزمون‌ها دارد، تمام آزمون‌ها به صورت الکترونیکی برگزار شده‌اند. وی در ادامه به تلاش بسیار زیاد در راستای طراحی این آزمون‌ها اشاره کرد و گفت: در طراحی آنها نیازهای بازار سرمایه در نظر گرفته می‌شود. برای مثال ادغام آزمون‌های معامله‌گری و برگزاری دوره‌های آموزش عمومی و عملیاتی هر یک از بازارها، یکی از اقداماتی است که در جهت تطبیق بیشتر با نیازهای بازار و با در نظر گرفتن نظرات فعالان بازار سرمایه اتخاذ شده است.

هدف از گواهینامه‌ها چیست؟

احمدی در ادامه با اشاره به هدف مرکز آموزش سازمان بورس و اوراق بهادار در حوزه گواهینامه‌های حرفه‌ای گفت: تعیین استانداردهای صلاحیت حرفه‌ای لازم برای فعالیت در نهادهای مختلف فعال در بازار سرمایه در سطوح مختلف، تعریف گواهینامه‌های حرفه‌ای مطابق استانداردهای یادشده وتعیین نحوه ارزیابی اشخاص داوطلب دریافت گواهینامه‌های مذکور، تعیین شرایط تمدید گواهینامه‌های حرفه‌ای بازار سرمایه ایران برای دارندگان آنها و ارزیابی احراز شرایط مذکور، تمدید یا نظارت بر تمدید گواهینامه اشخاص واجد شرایط و ساماندهی فعالیت‌های آموزش عمومی و تخصصی در حوزه بازار سرمایه و نظارت بر نهادهای آموزش‌دهنده، کانون‌ها و سایر نهادها در اجرای برنامه‌های آموزشی از جمله اهداف اصلی مرکز آموزش است. وی ادامه داد: در این میان کمیته‌ای تحت‌عنوان کمیته گواهینامه‌های حرفه‌ای بازار سرمایه ناظر بر عناوین و محتوای آزمون‌ها است. این کمیته علاوه‌بر بورس‌ها، نمایندگانی از کانون‌های تحت نظارت نیز در خود دارد. در نتیجه نظرات تمام نهادهای تحت نظارت سازمان بورس از طریق این کانون‌ها در عناوین و محتوای آزمون‌ها لحاظ می‌شود.

استخدام دارندگان مدارک به نفع نهادهای مالی است؟

از سوی دیگر بسیاری از نهادهای مالی مطرح می‌کنند که این مدارک و استخدام افراد دارای این مدارک، منفعتی برایشان ندارد. به عبارت دیگر برای استخدام در نهادهای تحت مدیریت خود به تخصص‌های دیگری به غیر از موارد مطرح شده در این گواهینامه‌ها نیاز دارند. احمدی در این خصوص اظهار کرد: حتی در کشورهای توسعه یافته نیز هیچ نهاد ناظر یا دانشگاهی نمی‌تواند ادعا کند فارغ‌التحصیلان یا دارندگان گواهینامه‌هایی را آموزش داده است که تمام نیازهای یک زمینه کاری حرفه‌ای را برآورده می‌کنند. وی ادامه داد: اگر قرار باشد سازمان بورس و اوراق بهادار، با برگزاری آزمون‌های حرفه‌ای، تمام نیازهای شرکت‌های کارگزاری یا سایر نهادهای فعال در بازار را برآورده کند، پس سهم این شرکت‌ها در آموزش مستمر و انتقال تجربیات حرفه‌ای به افراد تازه‌وارد به بازار کار چیست؟ احمدی در ادامه افزود: با این حال هدف گواهینامه‌های حرفه‌ای، کسب اطمینان از این موضوع است که فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، به حداقل سطوح مختلف علمی و مقرراتی مورد نیاز کار در بازار سرمایه مسلط باشند، اما این به معنی آزمودن تمام توانایی‌های لازم برای کار در یک حوزه(برای مثال معامله‌گر یا تحلیلگر یا مدیر سبد یا مدیر صندوق) نیست.

چرایی وجود آزمون‌های بازار سرمایه

فاطمه دادبه، از کارشناسان بازار سرمایه نیز با اظهار این مطلب که در سال‌های اخیر یکی از دغدغه‌های افراد فعال در نهادهای مالی، برخی دانشجویان رشته‌های مالی و حسابداری و نیز افراد جویای کار، شرکت در آزمون‌های بازار سرمایه است، گفت: آزمون‌های بازار سرمایه به نوعی آزمون‌های حرفه‌ای تعریف شده‌ای است که برای ارتقای افراد در حوزه‌های کاری مرتبط تعریف شده است. این آزمون‌ها بیانگر این موضوع است که بیش از دانش آکادمیک دانش عملی و حرفه‌ای مورد نظر است. وی در ادامه افزود: در برگزاری هر آزمون، دلیلی برای آن تعریف شده است؛ آزمون کنکورهای سراسری در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا به منظور رشد در حیطه آکادمیک است و افرادی که در این آزمون‌ها شرکت می‌کنند، رشد در حوزه‌های دانشگاهی را دنبال می‌کنند.وی ادامه داد: آزمون‌های حرفه‌ای و تخصصی در بیشتر رشته‌ها در دنیا برگزار می‌شود. آزمون‌های CFA در حوزه مالی، FRM در حوزه مالی و ریسک، CPA و ACCA در حرفه حسابداری به‌عنوان آزمون‌های حرفه‌ای و تخصصی بین‌المللی برگزار می‌شود. حال آزمون‌های بازار سرمایه به نوعی بومی‌سازی شده آزمون‌های مذکور در ایران است.

اصلاح ساختارضروری است

دادبه در ادامه با اعلام اینکه برگزاری هر آزمونی مستلزم بستر‌سازی مناسب است، ادامه داد: این بستر‌سازی چه در حوزه محتوای آموزشی و چه در حوزه برگزاری آزمون باید مورد توجه قرار گیرد؛ بستر‌سازی در حوزه محتوای آموزشی شامل انتشار منابع مطالعاتی بسیار قوی و مناسب با سرفصل‌های آزمون در قالب کتب و جزوات مدون است. در حوزه برگزاری آزمون نیز نحوه طرح سوالات، زمانبندی و نیز امتیاز‌دهی به‌عنوان نمره قبولی یا عدم قبولی در آزمون مربوطه مد نظر است. وی ادامه داد: آزمون‌های بازار سرمایه در ایران به نوعی برگرفته از آزمون‌های CFA و FRM است که در واقع بیشتر ترجمه و تعدیل سوالات این آزمون‌هاست. به‌همین دلیل طی سال‌های اخیر نتوانسته‌ایم کوچک‌ترین بستر‌سازی مناسبی در حوزه محتوای آموزشی، حوزه برگزاری آزمون، نحوه طرح سوالات و امتیاز‌بندی آزمون داشته باشیم.وی در ادامه افزود: در برخی موارد حتی سوالات طراحی شده نیز اشتباه است که بدون کوچک‌ترین پایشی بارها و بارها در آزمون‎ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. همان طور که اصلاح ساختار در بسیاری موارد لازم است بازنگری و اصلاح ساختار در آزمون‌های بازار سرمایه یکی از نیازهای اصلی این آزمون‌هاست.

آیا گواهینامه‌های حرفه‌ای گویای حرفه‌ای بودن است؟

این کارشناس بازار سهام در ادامه با اظهار این مطلب که عنوان حرفه‌ای که در انتهای آزمون‌ها و گواهینامه‌های بازار سرمایه آمده است آیا گویای حرفه‌ای بودن این آزمون‌ها هست یا نه، گفت: با گرفتن یک گواهینامه حرفه‌ای و ورود به بازار کار، آن فرد حرفه‌ای به شمار نمی‌آید. زمانی که بحث از حرفه‌ای بودن و تخصصی بودن می‌شود منظور این است کسی که در یک کار حرفه‌ای فعالیت کرده است و اکنون با دریافت یک گواهینامه حرفه‌ای تایید شود. مانند حسابداران رسمی که سال‌های سال در حرفه حسابرسی و حسابداری فعالیت کرده‌اند و در نهایت برای اثبات متخصص بودنشان با گذراندن آزمون حسابدار رسمی و دریافت عنوان حسابدار رسمی به‌عنوان یک شخص حرفه‌ای و متخصص تلقی می‌شوند. وی ادامه داد: ولی آنچه از آزمون‌های بازار سرمایه مشخص است بیش از آنکه هدف حرفه‌ای بودن باشد و افراد حرفه‌ای در صدد شرکت در این آزمون‌ها و اخذ این مدارک حرفه‌ای باشند، دانشجویان و افرادی که فقط مشغول تحصیل هستند حتی بدون داشتن کوچک‌ترین‌ سابقه حرفه‌ای به دلیل تکرار مکرر مطالب، موفق به دریافت این گواهینامه‌ها می‌شوند. این در حالی است که این افراد هنگام استخدام در نهادهای مالی در اولویت قرار دارند چرا که هر کدام از این گواهینامه‌ها برای گرفتن مجوزهای فعالیت این نهادها از سازمان بورس مورد نیاز است.

وی در ادامه با بیان اینکه تنها آزمون ملاک نیست و تجربه نیز در این میان عاملی تاثیرگذار خواهد بود، گفت: هنگامی که فردی بدون سابقه وارد کاری می‌شود به دنبال خود پیامدهای بعدی را نیز برای شرکت و سازمانی که در آن در حال فعالیت است به دنبال دارد که باید این موضوع نیز به دقت بررسی شود. دادبه ادامه داد: در حال حاضر ۷ آزمون به‌عنوان آزمون‌های حرفه‌ای تعریف شده که در نهایت منجر به اعطای ۷ گواهینامه حرفه‌ای می‌شود. (هر چند در سه سال قبل سه آزمون معامله‌گری اوراق تأمین مالی، معامله‌گری بورس کالا و معامله‌گری ابزار مشتقه به‌صورت جداگانه برگزار می‌شد اما از سال ۹۳ به بعد، آزمون‌ها با یکدیگر تلفیق و تحت عنوان آزمون معامله‌گری بازار سرمایه مطرح شد.) در این گواهینامه‌ها سرفصل‎ها برگرفته از دروس آکادمیک است و حرفه‌ای بودن شخص را نمی‌سنجد. البته این امر در گواهینامه قوانین و مقررات بازار سرمایه وجود ندارد و در واقع افراد فعال در بازار هر کدام به نوعی باید از آن مطلع باشند. این کارشناس بازار سهام با بیان اینکه باید هدف از برگزاری این آزمون‌ها مشخص شود، گفت: چنانچه هدف، برگزاری دوره‌های بومی‌سازی شده مانند آزمون‌های بین‎المللی است، ابتدا باید همانند آن آزمون‌ها منابع مطالعاتی مدون و کاملی تهیه و منتشر شود. اگر بحث حرفه‌ای بودن نیز مطرح است باید حداقل سابقه کاری برای افراد شرکت‌کننده در آزمون‌ها و نیز نحوه ارزیابی دانش فنی و حرفه‌ای افراد مد نظر قرار گیرد. وی ادامه داد: اما اگر هدف آماده‌سازی افراد برای ورود به بازار کار است باید این موضوع نیز به‌صورت جداگانه و در قالب آماده‌سازی افراد برای ورود به نهادهای مالی و انجام کار در حوزه‌های مربوطه مورد توجه قرار گیرد.

پیگیری حرفه‌ای بودن از سوی سازمان بورس

دادبه در ادامه افزود: سازمان بورس و اوراق بهادار به‌عنوان متولی برگزار‌کننده آزمون‌ها باید بحث حرفه‌ای بودن را مد نظر قرار دهد. وی در ادامه خاطرنشان کرد: ادامه این روند، پیامدی جز اخذ این مدارک از سوی افرادی بدون سابقه حرفه‌ای و تخصصی و به تبع آن عدم وجود کارآیی لازم در کار اجرا در سازمان‌ها و نهادهای مالی ندارد. همچنین نادیده گرفتن افراد متخصص در زمان استخدام و اجرای کار، تنها به صرف نداشتن این مدارک، نتیجه‌ای جز عدم کارآیی به دنبال نخواهد داشت.

مروری بر تاریخ برگزاری آزمون مدارک بازار سرمایه

به دنبال تصویب قانون بازار اوراق بهادار از سوی مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۴، نیاز به افراد تحصیل‌کرده، مجرب و دارای توان علمی مناسب در بازار سرمایه بیش از پیش احساس شد. به همین خاطر و با تدبیر هیات‌مدیره وقت سازمان بورس و اوراق بهادار، اداره امور گواهی‌نامه‌های حرفه‌ای مسوولیت برگزاری آزمون‌های حرفه‌ای بازار سرمایه را عهده‌دار شد. هر چند طی سال‌های ۸۱ تا ۸۳، آزمون‌هایی از سوی بانک مرکزی با همکاری شرکت بورس اوراق بهادار تهران برگزار شد، اما می‌توان سال ۸۴ را آغازی هدفمند در برگزاری آزمون‌های حرفه‌ای بازار سرمایه قلمداد کرد. طی این سال‌ها شاهد برگزاری ۲۸ دوره از آزمون‌های بازار سرمایه بودیم و در شهریور سال‌جاری نیز بیست‌ونهمین دوره از این آزمون‌ها برگزار خواهد شد.لازم به ذکر است ثبت‌نام آزمون بازار سرمایه از ۲۱ خردادماه آغاز شده است. ثبت‌نام در این دوره از آزمون‌ها تا تاریخ چهاردهم مردادماه ادامه خواهد داشت. در این دوره تنها دو آزمون اصول بازار سرمایه و معامله‌گری بازار سرمایه به‌صورت قلم و کاغذی در روز جمعه سوم شهریورماه و در شهرهای تهران، تبریز، اصفهان، مشهد و شیراز برگزار خواهد شد و بقیه آزمون‌ها همانند گذشته به‌صورت الکترونیکی و فقط در تهران برگزار می‌شود.